Η αχειροποίητος μορφή του 8ου αιώνα με
το αργυροεπένδυτο υποκάμισο του 19ου αιώνα
Εισαγωγή
Η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν αντιμετωπίζει τις ιερές εικόνες ως ιστορικά τεκμήρια ή ως έργα θρησκευτικής τέχνης, αλλά ως λειτουργικά αντικείμενα της πνευματικής ζωής του πιστού. Η εικόνα, σύμφωνα με την ορθόδοξη θεολογία, αποτελεί μέσο μυστικής κοινωνίας με το θείο· «παράθυρο» προς την υπερβατική πραγματικότητα, όπου ο ορατός κόσμος συναντά το μυστήριο της Βασιλείας του Τριαδικού Θεού. Η περίπτωση της αυθεντικής, αχειροποιήτου και θαυματουργής εικόνας της Παναγίας Βουλκανιωτίσσης, η οποία για σειρά ετών έχει αντικατασταθεί από σύγχρονη αγιογραφία που δεν αποδίδει την αυθεντική μορφή, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα της απώλειας αυτής της λειτουργικότητας της ιερής εικόνας.
Η αχειροποίητος εικόνα, η οποία βρέθηκε κατά τον 8ο αιώνα κάτω από έναν θάμνο στην κορυφή της Ιθώμης και φέρει στο πρόσωπο τραύμα από χείρα απίστου κατά την εικονομαχία, δεν αποτελεί «τυπική αγιογραφία», αλλά μοναδικό πνευματικό σημείο αναφοράς για τον Μεσσηνιακό λαό. Η αναζήτησή της, που παραμένει (εσκεμμένα) άγνωστη μέχρι σήμερα, δεν είναι ιστορική νοσταλγία, αλλά πνευματική ανάγκη για επανασύνδεση με το πρωτότυπο πρόσωπο της Θεοτόκου. Σ’ αυτό το πλαίσιο, οι θεολογικές θέσεις του Leonid Uspensky και το έργο του αείμνηστου πατέρα της αγιογραφίας, Φώτη Κόντογλου, προσφέρουν σημαντικά εργαλεία ερμηνείας.
Η Θεολογία της Εικόνας κατά τον Ουσπένσκυ
Ο Ουσπένσκυ υποστηρίζει ότι η εικόνα δεν είναι «καλλιτεχνική αναπαράσταση» αλλά θεολογία σε χρώμα και μορφή (Ouspensky, 1993). Η εικόνα δεν εικονογραφεί απλώς ένα γεγονός, αλλά μαρτυρεί πνευματική πραγματικότητα, υπηρετώντας τη λειτουργική ζωή της Εκκλησίας. Δεν στοχεύει στο να αποδώσει ρεαλιστικά την εξωτερική μορφή, αλλά στην αποκάλυψη της θέωσης και της μετουσίωσης. Γράφει χαρακτηριστικά: η εικόνα «δεν δείχνει το πρόσωπο όπως είναι, αλλά όπως βρίσκεται μέσα στη χάρη του Θεού» (Ouspensky & Lossky, 1989).
Έτσι, η εικονογραφία είναι εκκλησιολογική πράξη και όχι αισθητικό έργο. Επομένως, η απώλεια της αυθεντικής εικόνας της Παναγίας Βουλκανιωτίσσης και η αντικατάστασή της από σύγχρονη αγιογραφία , δεν αφορά μόνο αισθητική υποβάθμιση· αφορά απώλεια θεολογικού βάθους και θείας χάριτος και διάρρηξη της πνευματικής συνέχειας των πιστών με το πρωτότυπο ιερό σύμβολο.
Λέγει ο Ουσπέσκυ: "Σήμερα παύσαμε να καταλαβαίνουμε την μεσιτεία που μας προσφέρει η Εικόνα, επειδή χάσαμε το κλειδί της γλώσσας με την οποία μιλά η Εικόνα. Αυτό το κλειδί είναι η συγκεκριμένη και ζωντανή έννοια της Μεταμορφώσεως, που αποτελεί την κεντρική ιδέα της χριστιανικής διδασκαλίας."
Το Πνεύμα της Αποκάλυψης και ο Λόγος του Χριστού προς τον Σίμωνα
Αυτός ο λόγος αποτελεί θεμελιώδη άξονα της θεολογίας της εικόνας: η αλήθεια, η χάρη και η ιερότητα δεν προέρχονται από ανθρώπινη αισθητική αντιγραφή («σάρκα και αίμα»), αλλά από θεία αποκάλυψη. Συνεπώς, η ιερή εικόνα δεν μπορεί να αναπαραχθεί τέλεια με τεχνική μίμηση· η χάρις δεν «αντιγράφεται μηχανικά». Γι’ αυτό και τα αντίγραφα της Παναγίας Βουλκανιωτίσσης – αν και τιμητικά – δεν αναπληρώνουν την πνευματική δύναμη του πρωτοτύπου.
Ο Φώτης Κόντογλου και η Σημασία των Παλαιών Μορφών
Ο Φώτης Κόντογλου αφιέρωσε ολόκληρη τη ζωή του στη διάσωση της παραδοσιακής ορθόδοξης αγιογραφίας, αναδεικνύοντας τη λειτουργικότητα της εικόνας ως θεολογικού γεγονότος. Μέσα από την αγιογράφηση δεκάδων ναών, προσπάθησε να επιστρέψει στη «μυστικότητα» και στην ιερότητα των μορφών που διατηρούσαν με ευλάβεια οι παλαιοί αγιογράφοι. Με λύπη του διαπίστωνε ότι η αυθεντική παράδοση εγκαταλείπεται, καθώς η εικόνα αντικαθίσταται συχνά από αυτό που ονόμαζε «θρησκευτική ζωγραφιά»: μια εξωτερική αισθητική, χωρίς πνευματική λειτουργικότητα ή μυστήριο (Κόντογλου, 1995).
Η περίπτωση της Παναγίας Βουλκανιωτίσσης επιβεβαιώνει τον προβληματισμό του. Το πραγματικό εφέστειο προσκύνημα αντικαταστάθηκε από αντίγραφο «τυπικής νεανικής μορφής», απομακρυσμένης από την μυστηριώδη, εμβαθυμένη μορφή της αυθεντικής εικόνας που προσκυνούσαν οι προηγούμενες γενιές. Επομένως, η αναζήτηση της πραγματικής εικόνας είναι αγώνας διατήρησης της πνευματικής μνήμης και του εκκλησιαστικού βιώματος ολόκληρου του Μεσσηνιακού λαού.
Συμπέρασμα
Η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας Βουλκανιωτίσσης δεν αποτελεί απλώς λαϊκό κειμήλιο, αλλά καρδιά της πνευματικής ζωής των πιστών. Η αντικατάσταση της αυθεντικής εικόνας εγείρει ουσιαστικό θεολογικό προβληματισμό: μπορεί να υπάρχει προσκύνημα χωρίς αποκάλυψη; Μπορεί να υπάρξει μνήμη χωρίς πρωτότυπο;
Η θεολογία του Ουσπένσκυ και η μαρτυρία του Φώτη Κόντογλου δείχνουν ότι η εικόνα είναι κάτι πολύ περισσότερο από ζωγραφική· είναι λειτουργική θεολογία. Η ιερότητα δεν βρίσκεται στο τεχνικό αντίγραφο, αλλά στην εν Χάριτι παρουσία που νοηματοδοτεί το πρωτότυπο. Ο λόγος του Χριστού προς τον Σίμωνα υπενθυμίζει: η αποκάλυψη δεν είναι έργο «σάρκας και αίματος», αλλά δώρο του Ουράνιου Πατέρα. Έτσι, η αναζήτηση της πραγματικής εικόνας δεν είναι απλώς ιστορική ανάγκη – είναι πνευματικός πόθος και αναμονή αποκαλύψεως.
Πότε θα επιστρέψεις Μεγαλόχαρη; Σε αναζητούν τα τέκνα σου!
Βιβλιογραφία
Κόντογλου, Φ. (1995). Έκφρασις. Αθήνα: Αστήρ.
Ouspensky, L. (1993). Η Θεολογία της Εικόνας στην Ορθόδοξη Εκκλησία (μτφρ. Β. Μουστάκη). Αθήνα: Αρμός.
Ouspensky, L., & Lossky, V. (1989). The Meaning of Icons. Crestwood, NY: SVS Press.
-Λόγος Θείου Φωτός
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου