Εισαγωγή
Στις βυζαντινές τοιχογραφίες, τίποτε δεν είναι διακοσμητικό. Κάθε λεπτομέρεια φέρει βαθύ θεολογικό νόημα. Ένα από τα πιο διακριτικά αλλά ουσιαστικά στοιχεία είναι το χαμηλό τείχος της Ιερουσαλήμ ή "κάτω πόλης" συγκριτκά με την Σιών, "πόλη Βασιλείας του Θεού", που χωρίζει τον χώρο ανάμεσα στο θείο και στο ανθρώπινο.
Στην αγιογραφία, το παραβάν ή χαμηλό τειχάκι είναι ένα διακριτό όριο ανάμεσα στον κόσμο του ανθρώπου και στον κόσμο του Θεού. Δεν είναι απλώς διακοσμητικό στοιχείο· δηλώνει τη διάκριση αλλά και τη συνάντηση ουρανού και γης. Μέσα από αυτό, οι αγιογράφοι δείχνουν πώς ο Θεός πλησιάζει τον άνθρωπο χωρίς να χάνει τη θεότητά Του, ή πώς η θεία δόξα αποκαλύπτεται ως απρόσιτη και φωτεινή.
Αυτή η διαχωριστική “γραμμή” εμφανίζεται σε σκηνές όπως ο Ευαγγελισμός, η Είσοδος στα Ιεροσόλυμα, η Σταύρωση, η Μεταμόρφωση και η Ανάσταση, η Σταύρωση Αγίων κ.α. Το τείχος υποδηλώνει ότι ο ουρανός αγγίζει τη γη χωρίς να συγχέεται μαζί της.
Το τείχος ως Όριο Ουρανού – Γης
Στην παλαιολόγεια τέχνη (13ος–15ος αι.), το παραβάν λειτουργεί ως ορατό σύνορο της αόρατης διάκρισης μεταξύ Θεού και ανθρώπου.
Δεν είναι εμπόδιο, αλλά μεταίχμιο, ο χώρος όπου πραγματοποιείται η συνάντηση του άκτιστου με το κτιστό.
Το ύψος και η παρουσία του τείχους προσαρμόζονται στο θεολογικό περιεχόμενο της σκηνής:
Όταν ο Θεός πλησιάζει τον κόσμο, το τείχος χαμηλώνει.
Όταν η θεία δόξα φανερώνεται, το τείχος υψώνεται ή μεταμορφώνεται
Ευαγγελισμός
Η Παναγία εικονίζεται μέσα σε χώρο (ναό ή οίκο), ενώ ο Αρχάγγελος Γαβριήλ προσεγγίζει από τον ανοιχτό χώρο.
Το ανύπαρκτο τείχος συμβολίζει ότι ο ουρανός αγγίζει τη γη και η θεία χάρη εισέρχεται στην ανθρώπινη φύση. Όταν όμως αποκαλυφθεί η θεία δόξα το τείχος θα υψωθεί.
Είσοδος στα Ιεροσόλυμα
Ο Χριστός εισέρχεται στην τειχισμένη πόλη της Ιερουσαλήμ, που συμβολίζει τον κόσμο της Ιστορίας και του ανθρώπου.
Το τείχος με την πύλη λειτουργεί ως σύνορο· ο Χριστός περνά τα όρια της ανθρώπινης πόλης φέρνοντας την παρουσία του Θεού.
Σταύρωση
Στο βάθος φαίνεται το τείχος της Ιερουσαλήμ. Η πόλη παραμένει κλειστή, ενώ έξω από αυτήν ο Χριστός σταυρώνεται.
Το τείχος υπογραμμίζει τη διάκριση ανάμεσα στη γη και στον κόσμο της χάρης, και δείχνει ότι ο Σταυρός υπερβαίνει τα όρια της ανθρώπινης τάξης.
Ανάσταση (Κάθοδος στον Άδη)
Οι πύλες του Άδη έχουν συντριβεί. Το τείχος δεν χωρίζει πια, αλλά γίνεται πέρασμα· η Ιερουσαλήμ των κάτω ανοίγεται προς τη Σιών των Άνω.
Η διάκριση γης και ουρανού τώρα μεταμορφώνεται σε ενότητα μέσα στη θεία δόξα.
Η Ιερουσαλήμ και η Σιών: δύο πόλεις, δύο επίπεδα
Η Ιερουσαλήμ στις αγιογραφίες δεν είναι απλώς ιστορική πόλη, αλλά σύμβολο του ανθρώπινου κόσμου — της γης όπου το θείο μυστήριο λαμβάνει σάρκα. Εικονίζεται συχνά πίσω από τείχη: η πόλη των ανθρώπων, κλειστή, περιορισμένη, φέρει τα όρια της κτιστής φύσης.Στη δεδομένη περίπτωση συμβολίζει αλληγορικά τη Βαβυλώνα, γήινη πόλη-ψυχή της ανθρώπινης αμαρτίας.
Αντίθετα, η Σιών, που ψάλλεται στους ύμνους ως «Μητέρα πάντων των Εκκλησιών» και «πόλις του ζώντος Θεού» (πρβλ. Εβρ. 12,22), δηλώνει την ουράνια πολιτεία· είναι η Ιερουσαλήμ των Άνω (Γαλ. 4,26).
Στην εικονογραφία, η διάκριση αυτή δηλώνεται συχνά με το τείχος:
Η Σιών των Άνω δεν χρειάζεται τείχη — είναι η πόλη της Δόξας, ανοιχτή στο φως.
Όταν, λοιπόν, ο Χριστός εισέρχεται «διὰ τῶν πυλῶν» της επίγειας Ιερουσαλήμ, εικονίζεται να περνά τα τείχη: αυτό σημαίνει ότι ο Θεός εισέρχεται στα όρια της ανθρώπινης πόλης για να την ανοίξει προς την ουράνια Σιών.
Και στην Ανάσταση, οι «πυλῶνες χαλκοῦς» του Άδη (Ψαλμ. 106,16) θραύονται· η διάκριση ανάμεσα στις δύο Ιερουσαλήμ παύει να είναι διαίρεση και γίνεται πέρασμα. Στη συγκεκριμένη απεικόνιση ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος ανεβασμένος πνευματικά ψηλά, αλλά πατώντας επάνω στο τέιχος της κάτω Ιερουσαλήμ , με ανοιχτούς οφθαλμούς και θεία φώτιση ορά την άνω Ιερουσαλήμ, της ουράνιας Βασιλείας του Τριαδικού Θεού.
Επίλογος
Το χαμηλό τείχος, το παραβάν, το όριο της Ιερουσαλήμ — όλα αυτά τα ταπεινά στοιχεία του βυζαντινού τοπίου — είναι στην πραγματικότητα σύμβολα μιας ανεπανάληπτης θεολογικής κορύφωσης.
Εκφράζουν τη διάκριση χωρίς ρήξη, τη συνάντηση χωρίς σύγχυση, ανάμεσα σε δύο πόλεις και δύο φύσεις: την ανθρώπινη Ιερουσαλήμ και την ουράνια Σιών, τον κόσμο της σάρκας και τον κόσμο της δόξας.
Η τέχνη των αγιογράφων δεν ζωγραφίζει μόνο το παρελθόν· δείχνει την κίνηση — από την Ιερουσαλήμ της γης προς τη Σιών του φωτός, μέσα από το ρήγμα και τη χάρη του τείχους που ανοίγει.
Βιβλιογραφία
Chatzidakis, M. Studies in Byzantine Art and Iconography. London: Variorum, 1982.
Kitzinger, E. Byzantine Art in the Making. Cambridge: Harvard University Press, 1977.
Lossky, V. Η Μυστική Θεολογία της Ανατολικής Εκκλησίας. Αθήνα: Δόμος, 1981.
Μιγγίδου, Α. Η Εικονογραφία της Θείας Οικονομίας: Ο Θεός και ο Άνθρωπος στην Παλαιολόγεια Ζωγραφική. Αθήνα: ΜΙΕΤ, 2015.
Παπαδάκης, Γ. Το Σύνορο Ουρανού και Γης στην Αγιογραφία. Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο, 2012.
Πάλλης, Α. Η Θεολογία της Εικόνας στην Ορθόδοξη Παράδοση. Αθήνα: Αρμός, 2008.
Τσιλιπάκου, Α. Η Εικονογραφία του Ευαγγελισμού στη Βυζαντινή Τέχνη. Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 1993
-Λόγος Θείου Φωτός
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου