Το Ήθος και το Έθος: Θεολογική, Φιλοσοφική, Ψυχολογική, Κοινωνιολογική και Ανθρωπολογική Προσέγγιση

 

                                                                       Φωτό: Ερανιστής

Εισαγωγή

Το ήθος και το έθος αποτελούν δύο έννοιες με κοινή ρίζα αλλά διαφορετικό περιεχόμενο, οι οποίες έχουν απασχολήσει τη φιλοσοφία, τη θεολογία, την ψυχολογία , την κοινωνιολογία και την ανθρωπολογία από την αρχαιότητα έως σήμερα. Το ήθος αναφέρεται στον εσωτερικό χαρακτήρα και στις αξίες που καθοδηγούν τον άνθρωπο, ενώ το έθος αφορά τις εξωτερικές πράξεις, τα έθιμα και τις κοινωνικές συνήθειες. Η παρούσα εργασία επιχειρεί να διερευνήσει τη σχέση και τη διάκριση των δύο αυτών εννοιών μέσα από θεολογική, φιλοσοφική, ψυχολογική, κοινωνιολογική και ανθρωπολογική προσέγγιση, αναδεικνύοντας τη σημασία τους για την κατανόηση της ανθρώπινης ύπαρξης και του πολιτισμού.

Θεολογική προσέγγιση

Στην Ορθόδοξη Θεολογία, το ήθος δεν ταυτίζεται με την ηθικολογία ή με έναν κώδικα εξωτερικών κανόνων, αλλά με τον τρόπο υπάρξεως του ανθρώπου εν  Κυρίω. Ο άνθρωπος, ως εικόνα του Θεού, καλείται να αποκτήσει το ήθος του Θεού, δηλαδή τρόπο ζωής βασισμένο στην αγάπη προς τον Ουράνιο Πατέρα του, τον Τριαδικό Θεό και τον πλησίον, σε μία κοινωνία προσώπων. Το έθος, από την άλλη, αφορά τις ασκητικές και λατρευτικές πρακτικές, οι οποίες, μέσω της επανάληψης, διαμορφώνουν το θεοκεντρικό ήθος του πιστού ( προσευχή, νηστεία, αγαθοεργία, συμμετοχή στα μυστήρια της εκκλησίας). Οι Πατέρες της Εκκλησίας τονίζουν ότι οι πράξεις (έθος) είναι το μέσο με το οποίο καλλιεργείται το ήθος, δηλαδή η εν Χριστώ μεταμόρφωση του ανθρώπου, οδεύοντας προς το κατ΄ομοίωση με τον Θεό και Πατέρα του.

Φιλοσοφική προσέγγιση

Στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία, το ήθος και το έθος βρίσκονται σε δυναμική σχέση. Ο Αριστοτέλης, στα Ηθικά Νικομάχεια, υποστηρίζει ότι «από το έθος γεννάται το ήθος», τονίζοντας ότι οι αρετές δεν είναι έμφυτες αλλά αποκτώνται μέσω συνήθειας και πράξης. Για τον Σωκράτη και τον Πλάτωνα, το ήθος συνδέεται με τη γνώση του αγαθού, (προσεγγίζει τη  σύγχρονη θεολογική αντίληψη), ενώ για τους Στωικούς, αποτελεί τρόπο ζωής σύμφωνο με τον λόγο και τη φύση. Έτσι, φιλοσοφικά, το έθος είναι η πρακτική διάσταση της ηθικής, ενώ το ήθος είναι η εσωτερική ποιότητα που καθοδηγεί την πράξη.

Ψυχολογική προσέγγιση

Από ψυχολογική σκοπιά, το ήθος αντανακλά τον εσωτερικό ηθικό προσανατολισμό και την αξιακή ταυτότητα του ατόμου, ενώ το έθος αντιστοιχεί στις συμπεριφορές και στις επαναλαμβανόμενες πράξεις που ενισχύουν ή διαμορφώνουν τον χαρακτήρα. Σύγχρονες θεωρίες, όπως η γνωσιακή-συμπεριφορική προσέγγιση, επισημαίνουν ότι οι επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές (έθη) διαμορφώνουν γνωστικά και συναισθηματικά μοτίβα που επηρεάζουν το ήθος. Η ψυχολογική έρευνα αναδεικνύει τη διαλεκτική σχέση ανάμεσα στο εσωτερικό ήθος και στα εξωτερικά έθη, όπου το ένα ενισχύει και διαπλάθει το άλλο.

Κοινωνιολογική προσέγγιση

Από κοινωνιολογική σκοπιά, το ήθος και το έθος αποτελούν θεμελιώδεις έννοιες για την κατανόηση της κοινωνικής συνοχής και της συλλογικής ταυτότητας. Το έθος συνδέεται με τους κοινωνικούς κανόνες, τα ήθη και τα έθιμα που ρυθμίζουν τη συμπεριφορά των μελών μιας κοινωνίας· λειτουργεί ως μηχανισμός κοινωνικοποίησης, μέσω του οποίου τα άτομα μαθαίνουν τι θεωρείται αποδεκτό ή μη αποδεκτό. Το ήθος, αντιθέτως, αντανακλά το σύστημα αξιών και νοημάτων που θεμελιώνει αυτούς τους κανόνες. Ο Émile Durkheim υποστήριξε ότι οι ηθικές αξίες αποτελούν «κοινωνικά γεγονότα» — συλλογικές δυνάμεις που υπερβαίνουν το άτομο και εξασφαλίζουν την κοινωνική συνοχή. Αντίστοιχα, ο Max Weber ανέλυσε τη σχέση ανάμεσα στο ήθος (π.χ. το προτεσταντικό ήθος) και στις κοινωνικοοικονομικές δομές (π.χ. τον καπιταλισμό), δείχνοντας ότι το αξιακό σύστημα μιας κοινωνίας επηρεάζει τις πρακτικές και τις ιστορικές της εξελίξεις. Έτσι, κοινωνιολογικά, το έθος εκφράζει τις κοινωνικές πρακτικές που ενσαρκώνουν το ήθος μιας εποχής ή μιας ομάδας, ενώ το ήθος διαμορφώνει και νομιμοποιεί το έθος μέσα από τους θεσμούς, την παιδεία και την πολιτισμική παράδοση.

Ανθρωπολογική προσέγγιση

Στην ανθρωπολογία, το έθος αναφέρεται στα έθιμα, τις παραδόσεις και τις κοινωνικές πρακτικές ενός πολιτισμού, ενώ το ήθος εκφράζει το πνεύμα, τις αξίες και τον τρόπο με τον οποίο μια κοινότητα νοηματοδοτεί την ύπαρξή της. Ο Clifford Geertz ορίζει το ήθος ως το συλλογικό ύφος ζωής ενός πολιτισμού, το οποίο αντικατοπτρίζεται στα έθη και στις κοινωνικές του πρακτικές. Το ήθος και το έθος, επομένως, συνιστούν αλληλένδετες διαστάσεις της πολιτισμικής ταυτότητας, καθώς το πνεύμα μιας κοινωνίας εκφράζεται μέσω των συνηθειών και των θεσμών της.

Συμπέρασμα

Συνοψίζοντας, το ήθος και το έθος, αν και διαφοροποιούνται ως προς το επίπεδο αναφοράς τους, αποτελούν δύο όψεις της ίδιας υπαρξιακής και πολιτισμικής πραγματικότητας. Το έθος, ως επαναλαμβανόμενη πράξη, διαμορφώνει το ήθος, ενώ το ήθος, ως εσωτερική στάση, καθοδηγεί το έθος. Η ενότητα των δύο εννοιών αναδεικνύει την αδιάσπαστη σχέση ανάμεσα στην εσωτερική ποιότητα του ανθρώπου και στις εξωτερικές εκδηλώσεις της ζωής του. Θεολογικά, αυτό   ισχύει κυρίως για εκείνους που δεν έχουν ως πρότυπο ζωής τον ίδιο τον Δημιουργό τους, ούτε  καλλιεργούν τη θεία διάκριση και σοφία, δεν φοιτούν στο Πανεπιστήμιο του Θεού, αλλά διαμορφώνουν  ήθος και έθος με βάση τα παροδικά ερεθίσματα που δέχονται από το άμεσο ή έμμεσο φυσικό  περιβάλλον τους.

Βιβλιογραφία

Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, εκδ. Κάκτος, Αθήνα.

Ιωάννης Χρυσόστομος, Ομιλίες εις το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον.

Geertz, Clifford (1973), The Interpretation of Cultures, Basic Books.

Jung, C. G. (1958), The Undiscovered Self, Routledge.

 Γιανναράς, Χρήστος (1987), Το Πρόσωπο και ο Έρως, Δόμος.

Νικολαΐδης, Γ. (2009), Ηθική και Πολιτισμός, Νήσος.

Durkheim, É. (1893), De la division du travail social, Paris: Alcan.

Weber, M. (1905), Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus, Tübingen.

Παπαγιαννίδης, Θ. (2015), Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία της Ηθικής, Εκδ. Παπαζήση.

-Λόγος Θείου Φωτός