Φωτό: Ενωμένη Ρωμηοσύνη
Εισαγωγή
Η ρήση του Αγίου Ιωάννη του Δαμασκηνού, «Ἄλλο τὸ γνωρίζειν κατὰ φύσιν, καὶ ἄλλο τὸ ἐπιγινώσκειν τὸν Θεὸν κατὰ χάριν», συνοψίζει με εντυπωσιακή σαφήνεια τον πυρήνα της Ορθόδοξης Θεολογικής Γνωσιολογίας. Με τη φράση αυτή ο Δαμασκηνός ξεχωρίζει δύο τρόπους γνώσης: τη φυσική, που στηρίζεται στις ανθρώπινες γνωστικές δυνάμεις, και τη θεολογική, που χαρίζεται από τον Θεό μέσω της θείας χάριτος. Η διάκριση αυτή φανερώνει τη βασική πεποίθηση της Ορθόδοξης Εκκλησίας ότι ο Θεός παραμένει ακατάληπτος ως προς την ουσία Του, αλλά γίνεται γνωστός μέσα από τις άκτιστες ενέργειές Του.
1. Η φυσική γνώση: όρια και δυνατότητες
Η γνώση «κατά φύση» είναι η φυσική ικανότητα του ανθρώπου να γνωρίζει τον κόσμο μέσω της λογικής και της εμπειρίας. Ο Μέγας Βασίλειος υπογραμμίζει ότι η δημιουργία λειτουργεί ως παιδαγωγός του ανθρώπου, ως καθρέφτης του Δημιουργού. Στην Ομιλία εις την Εξαήμερον (Α΄, 2) αναφέρει:
«Ἡ φύσις ἡμᾶς ἐδιδάξατο θεωρεῖν τὸν Δημιουργὸν ἐκ τῶν ὁρατῶν.»
(Η φύση μάς δίδαξε να αναγνωρίζουμε τον Δημιουργό μέσα από τα ορατά.)
Ο Μ. Βασίλειος δείχνει ότι ο άνθρωπος, ως λογικό ον, μπορεί να αναχθεί από τα αισθητά στα νοητά και να διακρίνει τα ίχνη του Θεού μέσα στα δημιουργήματα. Όπως γράφει αλλού:
«Ὥσπερ ἐκ τῆς ἰδέας τοῦ εἴδωλου ἀναβαίνει ὁ νοῦς ἐπὶ τὴν ὑπόθεσιν τοῦ πρωτοτύπου» (Εἰς Ἑξαήμερον Ε΄, 1),
δηλαδή, όπως από την εικόνα οδηγείται κανείς στο πρωτότυπο, έτσι και από τα κτίσματα ο νους ανέρχεται προς τον Δημιουργό.
Ωστόσο, η γνώση αυτή είναι περιορισμένη. Ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει τον Θεό ως αίτιο της δημιουργίας, όχι όμως ως ουσία. Η φύση λειτουργεί ως προοίμιο της θεογνωσίας, αλλά όχι ως ο τελικός της σκοπός.
Ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος, στις Θεολογικές Ομιλίες του (ιδίως στον Λόγο Λ΄ Περί θεολογίας), τονίζει ακόμη περισσότερο τα όρια της φυσικής γνώσης:
«Οὐ πάντων ἡ θεωρία τοῦ Θεοῦ, ἀλλὰ τῶν καθαρῶν τῇ καρδίᾳ.»
(Η θεωρία του Θεού δεν είναι για όλους, αλλά μόνο για εκείνους που είναι καθαροί στην καρδιά.)
Η φράση αυτή δείχνει ότι η γνώση του Θεού δεν είναι αποτέλεσμα διανοητικής ικανότητας, αλλά καθαρότητας καρδιάς και φωτισμού του νου. Ο νους που παραμένει δέσμιος των παθών γνωρίζει τον Θεό μόνο διανοητικά· ο καθαρμένος όμως, διά της χάρης, γνωρίζει βιωματικά και προσωπικά. Έτσι, ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος οδηγεί τη θεολογία από τη θεωρητική γνώση προς τη μυστική εμπειρία.
2. Η γνώση κατά χάρη: μετοχή στην άκτιστη ενέργεια και τα Μυστήρια της Εκκλησίας
Η γνώση «κατά χάριν» δεν επιτυγχάνεται με ανθρώπινη προσπάθεια, αλλά προσφέρεται από το Άγιο Πνεύμα. Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς διδάσκει ότι ο άνθρωπος γνωρίζει τον Θεό όταν μετέχει στις άκτιστες ενέργειές Του, χωρίς όμως να προσεγγίζει την ουσία Του. Η θεία χάρη είναι άκτιστη ενέργεια του Θεού, με την οποία Εκείνος κοινωνεί με τον άνθρωπο, χωρίς να αλλοιώνεται ούτε να περιορίζεται.
Αυτή η γνώση δεν είναι θεωρητική ή αφηρημένη, αλλά μετοχική και εμπειρική. Ο Θεός γίνεται γνωστός στον άνθρωπο όχι επειδή ερμηνεύει σωστά τα θεία νοήματα, αλλά επειδή μετέχει οντολογικά στη ζωή Του.
Η εμπειρία αυτή πραγματοποιείται μέσα στην Εκκλησία, όπου η θεία χάρη μεταδίδεται μέσω των Μυστηρίων. Στο Βάπτισμα, ο άνθρωπος καθαίρεται από την αμαρτία και αναγεννάται πνευματικά. Με το Χρίσμα λαμβάνει τα χαρίσματα του Αγίου Πνεύματος, και με τη Θεία Ευχαριστία ενώνεται πραγματικά με το Σώμα και το Αίμα του Χριστού.
Στα Μυστήρια, η χάρη δεν δρα συμβολικά ή απλώς ηθικά, αλλά πραγματικά και υπαρξιακά· ανακαινίζει την ανθρώπινη φύση και καθιστά δυνατή τη γνώση του Θεού ως κοινωνία και σχέση. Όπως σημειώνει ο Παλαμάς:
«Ἄλλη ἐστὶν ἡ κατὰ φύσιν γνώσις, ἄλλη δὲ ἡ κατὰ χάριν ἐπιγνῶσις· ἐκείνη λογικὴ, αὕτη θεοδίδακτος.» (*Ὑπὲρ τῶν ἱερωσυχαστῶν*, Γ΄, 1).
"Ἂν σκοπὸς τῆς ζωῆς τοῦ ἀνθρώπου ἦταν νὰ γίνει ἁπλῶς ἠθικὰ καλύτερος, δὲν θὰ ἦταν ἀνάγκη νὰ ἔλθει στὸν κόσμο ὁ Χριστός", λέγει ο Πανοσιολογιώταος Ἀρχιμανδρίτης, π. Γεώργιος , Καθηγούμενος τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Ὁσίου Γρηγορίου Ἁγίου Ὄρους.
3. Η εκκλησιολογική διάσταση της θεογνωσίας
Η θεογνωσία δεν είναι ατομική εμπειρία, αλλά εκκλησιαστική κοινωνία. Ο άνθρωπος γνωρίζει τον Θεό μέσα στη ζωή του Σώματος του Χριστού, όπου ενεργεί η θεία χάρη. Μέσα στην κοινή λατρεία, στην εξομολόγηση, στη συμμετοχή στη Θεία Ευχαριστία, ο άνθρωπος δεν πληροφορείται απλώς για τον Θεό· Τον συναντά.
Η αληθινή γνώση του Θεού είναι καρπός της θέωσης, δηλαδή της ένωσης του ανθρώπου με τον Θεό διά της θείας χάριτος. Εκεί ο νους φωτίζεται και η καρδιά μεταμορφώνεται· η γνώση γίνεται πλέον αγάπη και κοινωνία.
4. Επίλογος
Η διάκριση που κάνει ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός δεν είναι απλώς γνωσιολογική, αλλά σωτηριολογική. Ο άνθρωπος, γνωρίζοντας «κατά φύση», αναγνωρίζει τον Θεό ως Δημιουργό· γνωρίζοντας όμως «κατά χάριν», Τον ζει ως Ζώντα Θεό και Πατέρα.
Η φυσική γνώση οδηγεί τον νου να θαυμάσει τη σοφία του Θεού μέσα στην κτίση· η γνώση κατά χάρη τον οδηγεί να μετέχει στη ζωή του Θεού μέσα στην Εκκλησία. Κατά την Ορθόδοξη Παράδοση, η αληθινή θεογνωσία δεν είναι καρπός στοχασμού, αλλά δώρο του Αγίου Πνεύματος, αποκάλυψη που μεταμορφώνει τον άνθρωπο και τον καθιστά «μέτοχο θείας φύσεως» (Β΄ Πέτρ. 1,4).
Βιβλιογραφία
1. Πατερικά Κείμενα
- Ιωάννης ο Δαμασκηνός, Περί της Ορθής Πίστεως, εκδ. Γρηγορίου Λαμπριανού, Αθήνα, 2002.
- Μέγας Βασίλειος, Ομιλίες εις την Εξαήμερον, εκδ. Πατερικών Κειμένων, Θεσσαλονίκη, 1995.
- Γρηγόριος ο Θεολόγος, Θεολογικές Ομιλίες, εκδ. Ι. Βασιλείου, Αθήνα, 1990.
- Γρηγόριος Παλαμάς, Υπέρ των Ιερωσυχαστών, εκδ. Θεολογικής Σχολής Αθηνών, Αθήνα, 1985.
2. Σύγχρονη θεολογική βιβλιογραφία
- Αθανάσιος Μ. Καλαντζής, Θεολογία της Χάρης και Θεολογία της Φύσης, Θεσσαλονίκη, 2008.
- Χρήστος Ι. Μπουλώτης, Η Θεογνωσία στην Ορθόδοξη Παράδοση, Αθήνα, 2012.
- Βασίλειος Π. Κουρκούτας, Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η Θεωρία των Ακτίστων Ενεργειών, Θεσσαλονίκη, 2010.
-(http://users.uoa.gr/~nektar/orthodoxy/tributes/gewrgios_grhgoriaths/h_8ewsis_ws_skopos_zwhs.htm).
3. Γενικά έργα Ορθόδοξης Θεολογίας
- Γρηγόριος Μπαμπινιώτης (επιμ.), Λεξικό Ορθοδόξου Θεολογίας, Αθήνα, 2005.
- Κωνσταντίνος Σταυρίδης, Εισαγωγή στην Ορθόδοξη Θεολογία, Αθήνα, 2011.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου