Φωτό: Kathimerini
Μέρος Ι: Η κάθαρση από τον Αριστοτέλη έως τη σύγχρονη κοινωνία:
Τέχνη, κινηματογράφος και μέσα μαζικής επικοινωνίας
Εισαγωγή
Από τα αρχαία χρόνια, ο άνθρωπος αναζήτησε στην τέχνη όχι μόνο την αισθητική απόλαυση, αλλά και την εσωτερική λύτρωση. Ο Αριστοτέλης, στην Ποιητική του, όρισε πρώτος με φιλοσοφική ακρίβεια τη λειτουργία της τραγωδίας ως μέσο κάθαρσης — δηλαδή ψυχικού εξαγνισμού μέσω του ελέου και του φόβου. Έκτοτε, η έννοια αυτή διαμορφώνει τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τη σχέση ανάμεσα στην τέχνη, τα συναισθήματα και την ηθική συνείδηση.
Στον σύγχρονο κόσμο, όπου η αισθητική εμπειρία διαμεσολαβείται από τον κινηματογράφο, το θέατρο και τα μέσα μαζικής επικοινωνίας, το ερώτημα επανέρχεται: μπορεί η κοινωνία μας να βιώσει την κάθαρση μέσα από τη σύγχρονη τέχνη; Ή μήπως ο κατακερματισμός της εμπειρίας και η εμπορευματοποίηση του συναισθήματος καθιστούν την κάθαρση αδύνατη;
1. Η Αριστοτελική θεώρηση της κάθαρσης
Στο έκτο κεφάλαιο της Ποιητικής, ο Αριστοτέλης ορίζει την τραγωδία ως «μίμησιν πράξεως σπουδαίας καὶ τελείας… δι’ ἐλέου καὶ φόβου περαίνουσα τὴν τῶν τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν». Για τον φιλόσοφο, η τέχνη είναι μίμηση της ζωής, όχι απλή αντιγραφή, αλλά δημιουργική αναπαράσταση που αποκαλύπτει το καθολικό μέσα στο επιμέρους.
Η τραγωδία δεν επιδιώκει την απλή διασκέδαση, αλλά τη συγκινησιακή συμμετοχή του θεατή στα πάθη του ήρωα. Μέσω του ελέου (συμπόνιας) και του φόβου (αγωνίας για τη δική του μοίρα), ο θεατής οδηγείται σε κάθαρση, δηλαδή σε λύτρωση και ψυχική ισορροπία. Η κάθαρση είναι μια μορφή πνευματικής θεραπείας· η τέχνη λειτουργεί ως καθρέφτης της ανθρώπινης φύσης, που βοηθά τον άνθρωπο να γνωρίσει τα πάθη του.
2. Νίτσε και η διονυσιακή επανανοηματοδότηση
Δεκαεννέα αιώνες αργότερα, ο Φρίντριχ Νίτσε στο έργο του Η γέννηση της τραγωδίας (1872) επαναφέρει την τραγωδία στο επίκεντρο της φιλοσοφίας, αναδεικνύοντας την διονυσιακή της διάσταση. Για τον Νίτσε, η κάθαρση δεν είναι απλώς εκτόνωση συναισθημάτων, αλλά συμφιλίωση με το τραγικό της ύπαρξης.
Η τέχνη, και ιδίως η μουσική και το δράμα, επιτρέπουν στον άνθρωπο να αντέξει την αλήθεια της ζωής — τον πόνο, τη φθορά, τη ματαιότητα — μεταμορφώνοντάς τα σε αισθητική εμπειρία. Ο εξαγνισμός, επομένως, επιτυγχάνεται όχι με την απαλλαγή από το πάθος, αλλά με την αισθητική υπέρβασή του.
3. Η ψυχαναλυτική διάσταση: Φρόυντ και Γιουνγκ
Ο Σίγκμουντ Φρόυντ εισάγει μια ψυχολογική ανάγνωση της κάθαρσης. Για εκείνον, η τέχνη αποτελεί μηχανισμό υποκατάστασης: τα καταπιεσμένα ένστικτα και απωθημένα της ψυχής βρίσκουν διέξοδο στη δημιουργική πράξη. Ο καλλιτέχνης, αλλά και ο θεατής, βιώνουν μια μορφή συμβολικής εκτόνωσης — άρα και κάθαρσης.
Ο Καρλ Γιουνγκ διεύρυνε αυτή την ιδέα με τον όρο αρχετυπική κάθαρση. Μέσω των συμβόλων και των μύθων που επανέρχονται στην τέχνη, το άτομο συνδέεται με το συλλογικό ασυνείδητο και οδηγείται στην εσωτερική ολοκλήρωση. Η κάθαρση, επομένως, δεν είναι μόνο συναισθηματική, αλλά υπαρξιακή: η τέχνη γίνεται όχημα αυτογνωσίας.
4. Η κάθαρση στη σύγχρονη τέχνη και τον κινηματογράφο
Στη σύγχρονη εποχή, η λειτουργία της κάθαρσης μεταφέρεται στον κινηματογράφο, ο οποίος συνδυάζει λόγο, εικόνα και μουσική. Ο κινηματογράφος έχει τη δύναμη να δημιουργεί βιωματική εμπειρία παρόμοια με αυτήν της αρχαίας τραγωδίας.
Ταινίες όπως ο Σπασμένος κύκλος των σχέσεων, το Schindler’s List, το Joker ή το Nomadland προκαλούν έντονη συγκινησιακή εμπλοκή· ο θεατής αναμετριέται με το κακό, τη μοναξιά, την απώλεια, και έτσι βιώνει μια μορφή σύγχρονης κάθαρσης. Ωστόσο, ο εμπορικός κινηματογράφος και η μαζική βιομηχανία του θεάματος συχνά υποκαθιστούν την κάθαρση με πρόσκαιρη εκτόνωση.
5. Θέατρο και ΜΜΕ: από τη συλλογική εμπειρία στην απομόνωση
Το θέατρο εξακολουθεί να διατηρεί μια μοναδική δυναμική κάθαρσης, καθώς βασίζεται στη ζωντανή παρουσία. Ο θεατής συμμετέχει ενεργά στη δράση, βιώνει το πάθος σε κοινότητα, αν βέβαια τα θεατρικά έργα χαρακτηρίζονται από την ανάλογη ποιότητα. Αντίθετα, τα μέσα μαζικής επικοινωνίας παράγουν πληθώρα ερεθισμάτων χωρίς βάθος. Η υπερπληροφόρηση και η διαρκής ροή εικόνων προκαλούν συναισθηματική κόπωση. Έτσι, ενώ τα ΜΜΕ μπορούν να ευαισθητοποιήσουν, συνήθως οδηγούν σε κατανάλωση συγκίνησης και όχι σε εσωτερική κάθαρση.
6. Κοινωνική και ψυχολογική προοπτική της κάθαρσης
Η κάθαρση δεν αφορά μόνο το άτομο, αλλά και την κοινωνία. Μια κοινωνία επιτυγχάνει κάθαρση όταν αντιμετωπίζει τα συλλογικά της τραύματα μέσα από την τέχνη: πολέμους, ανισότητες, κρίσεις, οικολογική ή ηθική φθορά. Η σύγχρονη ψυχολογία έχει επιβεβαιώσει ότι η δημιουργική έκφραση οδηγεί σε συναισθηματική αποφόρτιση και αυτορρύθμιση. Η κάθαρση λοιπόν δεν είναι μεταφυσική έννοια, αλλά βιοψυχολογική διαδικασία.
7. Συμπέρασμα
Η κάθαρση, από τον Αριστοτέλη έως σήμερα, παραμένει κεντρικός πυρήνας της τέχνης. Από τη σκηνή της αρχαίας τραγωδίας έως τη σκοτεινή αίθουσα του κινηματογράφου, ο άνθρωπος αναζητά μέσω της τέχνης νόημα, λύτρωση και ισορροπία. Ωστόσο, στη σημερινή εποχή της υπερπληροφόρησης, η κάθαρση κινδυνεύει να χάσει το βάθος της. Η πραγματική κάθαρση προϋποθέτει ενσυνείδητη συμμετοχή, αισθητική παιδεία και κριτική στάση απέναντι στα μέσα.
Βιβλιογραφία
1. Ἀριστοτέλης, Ποιητική, Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1993.
2. Nietzsche, Friedrich, Η γέννηση της τραγωδίας, Εκδόσεις Εστία, Αθήνα 1990.
3. Freud, Sigmund, Η ψυχολογία της τέχνης, του ονείρου και του μύθου, Εκδόσεις Επίκουρος, Αθήνα 1985.
4. Jung, Carl G., Ο άνθρωπος και τα σύμβολά του, Εκδόσεις Ιάμβλιχος, Αθήνα 1990.
5. Artaud, Antonin, Το Θέατρο και το Διπλό του, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1992.
6. Nussbaum, Martha, The Fragility of Goodness, Cambridge University Press, 1986.
7. Schechner, Richard, Performance Theory, Routledge, 2003.
8. Boyd, Brian, On the Origin of Stories, Harvard University Press, 2009.
9. Eco, Umberto, Ανοιχτό έργο, Εκδόσεις Γνώση, Αθήνα 1992.
10. Μουλλάς, Π., Εισαγωγή στη Θεωρία της Λογοτεχνίας, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 2005.
Μέρος ΙΙ: Η Ορθόδοξη Θεολογική Διάσταση της Κάθαρσης
Εισαγωγή
Η έννοια της κάθαρσης, που στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία συνδέθηκε με την τραγωδία και την αισθητική εμπειρία, αποκτά στην Ορθόδοξη θεολογία έναν βαθύτερο, υπαρξιακό και σωτηριολογικό χαρακτήρα. Η κάθαρση στην Ορθοδοξία δεν αφορά τη συναισθηματική εκτόνωση ή την ψυχική ισορροπία, αλλά τη θεραπεία της ψυχής από τα πάθη και την προετοιμασία του ανθρώπου για τη μέθεξη της θείας χάριτος. Πρόκειται για μία οντολογική μεταμόρφωση, μέσω της οποίας ο άνθρωπος πορεύεται προς τη θέωση.
1. Η τριπλή πορεία της πνευματικής ζωής
Η ορθόδοξη παράδοση, όπως εκφράζεται στους Πατέρες της Εκκλησίας, περιγράφει την πορεία του ανθρώπου προς τον Θεό σε τρία στάδια: κάθαρση, φωτισμό και θέωση.
Η κάθαρση είναι το πρώτο και θεμελιώδες στάδιο, όπου ο άνθρωπος απαλλάσσεται από τα πάθη, την αμαρτία και τη φιλαυτία, προκειμένου να καταστεί δεκτικός του φωτισμού του Αγίου Πνεύματος.
Η διαδικασία αυτή είναι συνεχής και απαιτεί άσκηση, ταπείνωση, μετάνοια και συμμετοχή στα μυστήρια της Εκκλησίας.
Όπως αναφέρει ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς, «ουκ εστίν ορώμενον το φως τοις μη καθαροίς τη καρδία» — μόνο ο καθαρός στην καρδιά μπορεί να γνωρίσει τον Θεό.
2. Η κάθαρση ως θεραπεία της ψυχής
Σύμφωνα με τους Πατέρες, η αμαρτία δεν είναι νομική παράβαση αλλά ασθένεια της ανθρώπινης φύσης.
Η Εκκλησία, επομένως, λειτουργεί ως πνευματικό θεραπευτήριο, και η κάθαρση ως διαδικασία θεραπείας της ψυχής.
Η μετάνοια, η εξομολόγηση, η προσευχή και η νηστεία αποτελούν τα «φάρμακα» της θεραπείας αυτής.
Η κάθαρση των παθών (φιλαργυρίας, κενοδοξίας, φιληδονίας) δεν είναι αυτοσκοπός, αλλά προϋπόθεση για την αποκατάσταση της κοινωνίας με τον Θεό και τον πλησίον.
3. Η αισθητική και λειτουργική διάσταση της κάθαρσης
Στην Ορθοδοξία, η τέχνη —και ιδίως η λειτουργική τέχνη— δεν αποσκοπεί στη συγκίνηση αλλά στη μετοχή στο μυστήριο.
Η αγιογραφία, η ψαλμωδία και η αρχιτεκτονική του ναού εκφράζουν την εσχατολογική ομορφιά της Βασιλείας του Θεού.
Η αισθητική εμπειρία μπορεί να λειτουργήσει ως πύλη πνευματικής κάθαρσης, όταν οδηγεί σε ταπείνωση, προσευχή και αγαπητική κοινωνία.
Όπως σημειώνει ο Χρήστος Γιανναράς, «η αλήθεια της ομορφιάς είναι η φανέρωση της κοινωνίας» — η ομορφιά, δηλαδή, καθαίρει γιατί ενώνει.
4. Από την κάθαρση στην αγάπη
Ο Άγιος Ισαάκ ο Σύρος διδάσκει ότι «καρδία καθαρά σημαίνει καρδία γεμάτη από αγάπη».
Η κάθαρση, επομένως, δεν είναι άρνηση της ζωής, αλλά μεταμόρφωση των παθών σε αγάπη.
Ο άνθρωπος που καθαίρεται από το εγώ του ανοίγεται προς τον Θεό και τον συνάνθρωπο, ζώντας την πραγματική ελευθερία του Πνεύματος.
Η αληθινή κάθαρση είναι η αγάπη που φωτίζει και θεραπεύει τα πάντα.
5. Συγκριτικά: Αριστοτελική Ορθόδοξη κάθαρση
Στοιχείο: Αριστοτελική κάθαρση Ορθόδοξη κάθαρση
Είδος: Αισθητική – ψυχολογική Πνευματική – υπαρξιακή
Μέσο: Τέχνη (τραγωδία) Εκκλησία, προσευχή, άσκηση
Σκοπός: Συναισθηματική Θέωση, ένωση με τον Θεό
εξισορρόπηση
Τρόπος: Έλεος και φόβος Ταπείνωση και αγάπη
Αποτέλεσμα: Κάθαρση συναισθημάτων Κάθαρση καρδιάς και νου
6. Συμπέρασμα
Η ορθόδοξη θεολογική αντίληψη της κάθαρσης αποτελεί θεμέλιο της πνευματικής ζωής.
Από την αρχαία έννοια της αισθητικής εξισορρόπησης, η κάθαρση μετασχηματίζεται σε υπαρξιακή πορεία προς τη θέωση.
Ενώ ο Αριστοτέλης έβλεπε στην κάθαρση το μέσο για την αρμονία της ψυχής, η Ορθοδοξία τη βλέπει ως προϋπόθεση για τη μετοχή στη θεία ζωή.
Και στις δύο περιπτώσεις, όμως, η κάθαρση είναι μια πράξη αλήθειας: η επιστροφή του ανθρώπου στην αυθεντικότητά του, στην ελευθερία και στο φως, μόνο που κάθαρση, φώτιση και θέωση δύσκολα επιτυγχάνεται μέσα από την Αριστοτελική προσέγγιση και την προσέγγιση της σύγχρονης τέχνης, χωρίς την κάθαρση του εγώ και το άνοιγμα του ανθρώπου προς τον Θεό και Πατέρα του.
Βιβλιογραφία
1. Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς, Υπέρ των ιερώς ησυχαζόντων λόγοι, Εκδ. Το Βυζάντιον.
2. Άγιος Ισαάκ ο Σύρος, Λόγοι Ασκητικοί, Εκδ. Ι.Μ. Παρακλήτου.
3. Άγιος Μάξιμος Ομολογητής, Κεφάλαια περί αγάπης.
4. Ιερόθεος Βλάχος, Ορθόδοξη Ψυχοθεραπεία, Εκδ. Ι.Μ. Γενεθλίου της Θεοτόκου (Πελαγίας).
5. Χρήστος Γιανναράς, Το Πρόσωπο και ο Έρως, Εκδ. Δόμος.
6. Ιωάννης Ρωμανίδης, Η Πατερική Θεολογία, Εκδ. Δόμος.
7. Καρμίρης Ιωάννης, Δογματική και Συμβολική Θεολογία της Ορθοδόξου Καθολικής Εκκλησίας, Αθήνα.
8. Ware, Kallistos (Timothy), The Orthodox Way, St. Vladimir’s Seminary Press, 1979.
-Λόγος Θείου Φωτός
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου