Φωτό: κ. Κώστας Θ Καυκούλας
Πρόλογος
Αφορμή για τη μελέτη αυτή στάθηκε η επιστολή του Σεβασμιωτάτου Ποιμενάρχη μας, Μονεμβασίας και Σπάρτης, κ.κ. Ευσταθίου, στην οποία, με λόγο πατρικό και βαθιά εκκλησιαστική ταπείνωση, έγραψε:
«Παρακαλώ να προσεύχεσαι να αγωνιστώ αδιάκοπα, γιατί πλησιάζει και το τέλος μου, και ο Πατέρας των Φώτων να με βοηθήσει να αναπληρώσω τα ελλείποντα και να θεραπεύσει Εκείνος τα αδύνατα, για τη δόξα της Εκκλησίας Του και τη σωτηρία της ψυχής μου.»
Αυτή η εξομολογητική επίκληση, γεμάτη πνευματική ειλικρίνεια και θεολογική συνείδηση, υπήρξε το έναυσμα για να εμβαθύνουμε στο νόημα του τίτλου «Πατήρ των Φώτων», όπως αναφέρεται στην Αγία Γραφή και στην πατερική παράδοση της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Επίσης να απολαύσουμε - εμείς τα αιώνια παιδιά- ένα κατηχητικό μάθημα που θα μας έκανε ομαδικώς στον Ιερό Ναό του Αγίου Αθανασίου Βαλύρας, ο Άγιος Πατέρας της Εκκλησίας μας, αν τα ιερατικά του καθήκοντα το επέτρεπαν!
Ο λόγος του Σεβασμιωτάτου δεν αποτελεί απλώς προσωπική προσευχή, αλλά θεολογική μαρτυρία· εκφράζει την αλήθεια ότι ο Θεός, ως Πατέρας των Φώτων, είναι η πηγή κάθε αγαθού, ο φωτιστής των ψυχών και ο ιατρός των αδυναμιών μας.
Με αφορμή την πνευματική επιστολή Του, η παρούσα μελέτη επιχειρεί να αναλύσει θεολογικά τέσσερις βασικές διαστάσεις του ονόματος «Πατήρ των Φώτων»:
Ως έκφραση της θεότητος,
Της αμεταβλήτου αγαθότητος,
Της μετοχής των κτισμάτων στο θείο φως,
Της ενότητος της Αγίας Τριάδος.
1. Εισαγωγή
Η φράση «Πατήρ των Φώτων» προέρχεται από την Καθολική Επιστολή του Ιακώβου 1,17:
Στην Ορθόδοξη Θεολογία, ο χαρακτηρισμός αυτός έχει βαθύ περιεχόμενο· συνδέει τον Θεό με το φως ως οντολογική πηγή, ηθική και σταθερά, σωτηρίας δωρητή και τριαδική αρχή. Η παράδοση των Πατέρων — από τον Μέγα Βασίλειο έως τον Γρηγόριο Παλαμά — ερμηνεύει τη βιβλική αυτή έκφραση ως συνοπτική περιγραφή της θείας οικονομίας: ο Θεός ως Πατέρας δημιουργεί, φωτίζει, μεταδίδει και θεώνει.
2. Ο Θεός ως Πηγή Παντός Φωτός
Η έννοια του Θεού ως πηγής κάθε φωτός είναι θεμελιώδης στην αποκάλυψη και στην Πατερική Θεολογία. Ο Θεός δεν είναι απλώς δημιουργός των άστρων και του ήλιου, αλλά ο πρωταρχικός και αμόλυντος φορέας κάθε φωτός — νοητού, φυσικού και πνευματικού.
2.1 Βιβλική θεμελίωση
Α’ Ιωάννου 1,5
«Ὁ Θεὸς φῶς ἐστιν, καὶ σκοτία ἐν αὐτῷ οὐκ ἔστιν οὐδεμία.»
Ιωάννου 1,9
«Τὸ φῶς τὸ ἀληθινόν, ὃ φωτίζει πάντα ἄνθρωπον ἐρχόμενον εἰς τὸν κόσμον.»
Η θεία φύση ταυτίζεται με το φως, και ο Πατέρας ως πηγή ακτινοβολεί τον Υιό, το Φως εκ Φωτός (Σύμβολο Νικαίας–Κωνσταντινουπόλεως).
2.2 Πατερική ερμηνεία
Ο Μέγας Βασίλειος (Ἑξαήμερος, Ομιλία Β΄, 6) εξηγεί ότι ο Θεός δημιούργησε το φως πριν από τον ήλιο, ως ένδειξη ότι προήλθε όχι εκ ύλης αλλά εκ θελήσεως Θεού· έτσι, υπερβαίνει το φυσικό φως και αναδεικνύεται ως πηγή κάθε φωτός (PG 29, 33–36).
Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος σχολιάζει:
«Πατέρας των Φώτων λέγεται, γιατί αυτός είναι η πηγή του νοητού φωτός, από τον οποίο φωτίζονται όλοι» (PG 63, 10).
Ο Γρηγόριος ο Θεολόγος δεν περιορίζει το φως στη φυσική διάσταση, αλλά βλέπει τον Θεό ως νοητό φως απρόσιτο, από όπου ο Υιός ανατέλλει ως «Φως εκ Φωτός, Θεός αληθινός εκ Θεού αληθινού» (Λόγος 29, PG 36, 77).
Ο Θεός είναι η ύψιστη Πηγή· η δημιουργική Του ενέργεια μεταδίδει ύπαρξη, ενώ η άκτιστη ενέργειά Του μεταδίδει φως. Δεν υπάρχει κανένα φως — φυσικό, νοητό ή ηθικό — εκτός από τον Θεό.
3. Η Αμετάβλητη Αγαθότητα του Θεού («παρ’ ᾧ οὐκ ἔνι παραλλαγή»)
Η φράση αυτή υπογραμμίζει ότι η αγαθότητα του Θεού δεν υπόκειται σε αλλαγές ή μεταβολές· είναι σταθερή και αμετάβλητη.
Ο Χρυσόστομος παρατηρεί:
«Ουχ ως ο ήλιος, που άλλοτε επιλάμπει και άλλοτε εξαφανίζεται, αλλά ως ο Θεός, ο αεί ο ίδιος και άτρεπτος» (PG 63, 11).
Ο Αθανάσιος ο Μέγας τονίζει:
«Ο Θεός είναι αναλλοίωτος· τα λόγια και οι ενέργειές Του είναι πάντοτε τα ίδια» (Contra Gentes 41, PG 25, 104).
Η αμεταβλητότητα σημαίνει ότι ο Θεός είναι ασφαλής και πιστή πηγή φωτός· η χάρη δεν μειώνεται, αλλά η συμμετοχή του ανθρώπου εξαρτάται από την καθαρότητα της ψυχής του (Γρηγόριος Νύσσης, Περί κατασκευής ανθρώπου, PG 44, 136).
4. Η ΜΕΤΟΧΗ ΤΩΝ ΚΤΙΣΜΑΤΩΝ ΣΤΟ ΘΕΙΟ ΦΩΣ ΔΙΑ ΤΗΣ ΧΑΡΙΤΟΣ
Στην Ορθόδοξη Θεολογία, η μετοχή στο φως δεν είναι μεταφορική αλλά υπαρξιακή πραγματικότητα. Τα κτιστά όντα δεν αποκτούν τη θεία φύση, αλλά μετέχουν στην άκτιστη ενέργεια του Θεού, που είναι φως.
Ματθαίου 5,14
«Ὑμεῖς ἐστε τὸ φῶς τοῦ κόσμου.»
Η έκφραση υπονοεί μετοχή στο πρωτογενές φως — οι πιστοί λάμπουν από τον φωτισμό που δέχονται από τον Θεό.
Ο Γρηγόριος Παλαμάς, στα Υπέρ των ιερωσυγγραφών Ησυχαστών (PG 150), ερμηνεύει το Θαβώριον φως ως άκτιστο: ο Χριστός εμφανίστηκε εν δόξα και οι μαθητές μετέσχον του φωτός, όχι κατά ουσία αλλά κατά χάρη.
«Οι Άγιοι στην δόξα Του μετέχουν, και βλέπουν φως του Θεού, όχι στην ουσία, αλλά στην ενέργεια» (Triades, III,1,9).
Ο Γρηγόριος Νύσσης γράφει:
«Η ψυχή, καθαιρούμενη από τα πάθη, γίνεται δεκτική του φωτός, όπως ο καθαρός αέρας διαλύει την ομίχλη» (PG 44, 401).
Η χάρη δεν είναι κτιστό δώρο, αλλά άκτιστη ενέργεια του Θεού· ο άνθρωπος γίνεται «θεός κατά χάρη» μέσω της μετοχής στο φως. Οι Πατέρες απορρίπτουν κάθε πανθεϊστική ταύτιση· ο Θεός παραμένει υπερβατικός, αλλά μεταδοτικός του φωτός Του στην ενέργεια.
5. Η Ενότητα της Αγίας Τριάδος
Η φράση «Πατήρ των Φώτων» έχει εσωτερική τριαδική διάσταση. Ο Πατέρας είναι η πηγή, ο Υιός το εκπεμπόμενο Φως, και το Πνεύμα ο ζωοποιός φωτισμός.
Τριαδική ιεραρχία χωρίς ανισότητα
Ο Γρηγόριος ο Θεολόγος (Λόγος 31, PG 36, 142) διατυπώνει:
«Φως ο Πατήρ, Φως ο Υιός, Φως το Πνεύμα το Άγιον· ένα φως τρία φώτα.»
Εδώ η ενότητα της φύσης και η διάκριση των προσώπων εκφράζονται υπό την εικόνα του φωτός: ο Πατέρας είναι η πηγή, αλλά ο Υιός και το Πνεύμα ίσοι κατά θεότητα.
Ο Μέγας Βασίλειος εξηγεί:
«Όπως από μία λαμπάδα άλλη άπτεται και άλλη, δεν σημαίνει διαίρεση, αλλά μετουσία» (Περὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος 18, PG 32, 149C).
Η Αγία Τριάς ενεργεί αδιαιρέτως· ο Πατέρας αναβλύζει, ο Υιός εκλάμπει, το Πνεύμα μεταδίδει. Η τριαδική ενότητα του φωτός σημαίνει ότι η εμπειρία του φωτισμού στην Εκκλησία είναι εμπειρία του ενός Θεού εν Τριάδι.
Στη λειτουργική έκφραση, η ευχή «Φως ιλαρόν αγίας δόξης» αναγνωρίζει προσευχητικά τον Χριστό ως επιφάνεια του φωτός του Πατρός εν Πνεύματι Αγίῳ.
6.Συμπέρασμα
Ο Θεός ως Πατήρ των Φώτων αποκαλύπτεται στην Αγία Γραφή και στις πατερικές μαρτυρίες ως η αρχή και η πηγή παντός φωτός, νοητού και πνευματικού. Σ’ Αυτόν εδράζεται κάθε αγαθότητα, αλήθεια και ζωοποιός δύναμη.
Η αμετάβλητη φύση και αγαθότητά Του διασφαλίζει ότι η δωρεά του φωτός είναι αέναη· ο Θεός δεν μεταβάλλεται ούτε αλλοιώνεται, αλλά μένει ο ίδιος, με αδιάκοπη αγάπη προς τα δημιουργήματα.
Η μετοχή των κτισμάτων στο θείο φως δεν σημαίνει υπερβατική ταύτιση αλλά κοινωνία κατά χάρη, με την οποία ο άνθρωπος, καθαιρούμενος από τα πάθη, γίνεται δεκτικός της θείας ενέργειας. Σ’ αυτή τη κοινωνία ενυπάρχει η ορθόδοξη έννοια της θέωσης, δηλαδή της ενεργητικής μετοχής του ανθρώπου στην ακτίστως εκπορευόμενη δόξα του Θεού.
Η ενότητα της Αγίας Τριάδος φαίνεται στην εικόνα του φωτός: ο Πατέρας είναι η Πηγή, ο Υιός το εκπεμπόμενο Φως, και το Πνεύμα το Άγιον μεταδίδει φωτισμό· τρία φώτα, ένα φως, μία θεότητα, μία ενέργεια ακτινοβόλα προς την κτίση. Έτσι, η εμπειρία του φωτισμού είναι εμπειρία της Τριάδας, η οποία αποκαλύπτεται όχι θεωρητικά αλλά μυστικά, εν προσευχή και χάριτι.
Τελικά, ο χαρακτηρισμός «Πατήρ των Φώτων» συνοψίζει όλη την Ορθόδοξη Θεολογία: ο Θεός ως αρχή της δημιουργίας, ως απαύγασμα αμεταβλήτου αγαθότητας, ως δωρητής φωτισμού και θέωσης, και ως ενιαία πηγή εν Τριάδι προσώπων.
Στο φως αυτό, ο άνθρωπος καλείται να πορεύεται «εν φωτί καθώς Αυτός είναι εν τω φωτί» (Α’ Ιω. 1,7), μεταβαίνοντας από φωτισμό σε δόξα, έως ότου γίνει «κοινωνός θείας φύσεως» (Β’ Πέτρ. 1,4).
7. Επίλογος
Ο λόγος του Σεβασμιωτάτου Μονεμβασίας και Σπάρτης, κ.κ. Ευσταθίου, αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα και θεολογικό βάθος.
Ταπεινός και φωτισμένος λόγος, που εκφράζει την ουσία της θεολογίας του Πατρός των Φώτων: ο Θεός ως πηγή φωτισμού, αγιότητας και ιάσεως· ο Θεός που ενισχύει τον άνθρωπο στον αγώνα, θεραπεύει την ασθένεια και αναπληρώνει την ανθρώπινη ατέλεια με τη χάρη Του.
Ο εκκλησιαστικός άνθρωπος, όπως εκφράζει ο Σεβασμιώτατος, δεν αναπαύεται στην ίδια του τη δύναμη, αλλά ελπίζει στην πατρική ενέργεια του Θεού, του Πατρός των Φώτων, ο οποίος φωτίζει, οδηγεί και αγιάζει.
Η προσευχή του γίνεται μαρτυρία εμπιστοσύνης στην θεία Πρόνοια και ενσάρκωση της Ορθόδοξης ασκητικής συνείδησης, όπου ο φωτισμός συνδέεται με τη μετάνοια και τη σωτηρία.
Σε προεκτάσεις, ο λόγος του Ιεράρχου μας μπορεί να αποτελέσει σύγχρονη ερμηνεία της έννοιας του Πατρός των Φώτων: ο Θεός ως ιατρός, φωτιστής, αναπληρωτής των ελλειμμάτων μας· ο Θεός που οδηγεί τους πιστούς από το σκοτάδι στο φως, από την αδυναμία στη θεραπεία, από την ατέλεια στην πληρότητα της χάριτος.
8. Ευχή
9.Βιβλιογραφία
Αθανάσιος ο Μέγας, Κατά Ελλήνων (Contra Gentes), PG 25.
Βασίλειος ο Μέγας, Ἑξαήμερος, PG 29.
Βασίλειος ο Μέγας, Περὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, PG 32.
Γρηγόριος ο Θεολόγος, Λόγοι Θεολογικοί (29, 31), PG 36.
Γρηγόριος Νύσσης, Περί κατασκευῆς ἀνθρώπου, PG 44.
Γρηγόριος Παλαμάς, Τριάδες ὑπὲρ τῶν ἱερωσυγγραφῶν Ἡσυχαστῶν, PG 150.
Διονύσιος ο Ἀρεοπαγίτης, Περί θείων ὀνομάτων, PG 3.
Ιωάννης ο Χρυσόστομος, Ὁμιλίαι εις την Επιστολήν Ιακώβου, PG 63.
Ιερά Γραφή (Ελληνική Μετάφραση των Εβδομήκοντα και Καινή Διαθήκη).
Σύμβολον της Πίστεως (Σύμβολο Νικαίας–Κωνσταντινουπόλεως).
Β’ Πέτρ. 1,4; Α’ Ιω. 1,5; Ιακώβου 1,17.
-Λόγος Θείου Φωτός
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου