Φωτο: κα Πώλα Η. Κοντοπούλου
Αφιερωμένο στους ελαιοπαραγωγούς της Βαλύρας
Η πανάρχαιη ελαία, το ευλογημένο δένδρο με τον χρυσό καρπό, που ορίζει τα όρια της Μεσογείου κατά τον ιστορικό Φ. Μπροντέλ (1) και φθάνει μέχρι στα σύνορα της Σαχάρας, φύεται σε όλα τα παράλια της Μεσογείου, 1000 μέτρα πάνω από τη στάθμη της θάλασσας, και 450 μέτρα στις ηπειρωτικές περιοχές. Περίπου 120.000.000 εκατομμύρια ελαιόδενδρα έχει η Ελλάδα (2) και πολλά αιωνόβια κοσμούν τη Μακαρία γη της Μεσσηνίας.
Η ελιά είναι συνδεδεμένη με τον ψυχισμό μας, ιδίως των ατόμων που γεννήθηκαν και μεγάλωσαν σε αγροτικές περιοχές. Πανέμορφες εικόνες αναδύονται και μας κατακλύζουν, ιδίως όταν πλησιάζει η εποχή της συγκομιδής της βρώσιμης ελιάς και έπεται το τίναγμα στους ελαιώνες. Θυμόμαστε τη γιαγιά που άναβε με ελαιόλαδο το καντήλι στα εικονίσματα, αλλά και το σπίτι φώτιζαν με ελαιόλαδο κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας, όπως έλεγαν οι παππούδες μας. Το λάδωμα από τον ιερέα κατά τη βάπτιση, το λάδι ως απαραίτητο συστατικό στη καθημερινή μας διατροφή, αλλά και οι βρώσιμες ελιές της Βαλύρας, συνδέονται με όμορφες οικογενειακές στιγμές του παρελθόντος μας. Μπορεί ο χρόνος να πήρε για πάντα μακριά μας αγαπημένα μας πρόσωπα, αλλά το λαδάκι του Θεού και οι φαγώσιμες ελιές δεν εγκατέλειψαν τη Βαλύρα.
Περιγραφή της ελιάς
Η ελιά είναι αειθαλές δένδρο, με φύλλα αντίθετα, διπλά, ακέραια, περγαμινοειδή και επιμήκη, χρώματος φαιοπράσινου στην κάτω επιφάνεια και λευκοπράσινου στην άνω. Οι ανθοφόροι βότρυες αναπτύσσονται στις μασχάλες των φύλλων και στους βλαστούς του προηγούμενου έτους. Τα άνθη είναι μικρά, ωχρόλευκα και αποτελούνται από μονοπέταλο κάλυκα. Φέρουν 8 οδόντες και στέφανο μονοπέταλο. Έχουν 4 λοβούς, 2 στήμονες, κι έναν ύπερο με δίλοβο στίγμα. Ο καρπός αποτελείται από περικάρπιο (φλοιό), μεσοκάρπιο (σάρκα) και ενδοκάρπιο (πυρήνα)(2).
Η καρποφορία της ελιάς
Η άνθιση της ελιάς λαμβάνει χώρο τέλος Απριλίου. Τα άνθη ανοίγουν στις αρχές του Μαΐου κατά τη νύχτα, όταν είναι υγρή η ατμόσφαιρα και χωρίζουν εύκολα στη στεφάνη. Δύο ημέρες μετά το άνοιγμα του άνθους της ελιάς αρχίζουν και σε 8-15 ημέρες δένουν οι καρποί. Αυτογόνιμες είναι οι περισσότερες ποικιλίες, γονιμοποιούνται από γύρη προερχόμενη από το ίδιο δένδρο. Υπάρχουν όμως και ποικιλίες αυτόστειροι, που γονιμοποιούνται με γύρη από άλλες ποικιλίες.
Τον Αύγουστο παρουσιάζεται το λάδι στα κύτταρα του μεσοκαρπίου (σάρκα). Από τα μέσα του Σεπτεμβρίου και τις αρχές του Οκτωβρίου, ο ελαιόκαρπος χάνει σιγά-σιγά το πράσινο χρώμα του και λαμβάνει κατ΄αρχάς χρώμα σκοτεινό, στη συνέχεια ιώδες, και όσο προχωρεί η ωρίμανση γίνεται μαύρο.
Η ωρίμανση εξαρτάται από την ποικιλία, το κλίμα, τις συνθήκες της περιοχής και συνήθως ολοκληρώνεται τον Νοέμβριο-Δεκέμβριο. Η μεγαλύτερη ποσότητα ελαίου (17-30%) βρίσκεται στο μεσοκάρπιο (σάρκα), το ξυλώδες μέρος του πυρήνα περιέχει μόλις 1% .
Οι ποικιλίες της ελιάς
Ο καθηγητής Αναγνωστόπουλος, στο τέλος της δεκαετίας του 1950, κατέταξε τις ελιές σε κατηγορίες, ανάλογα με το βάρος του καρπού τους, όπως μεσοκάρπες (2-5 γραμμάρια), αδρόκαρπες (άνω των 5 γρ.) (2).
Στις μικρόκαρπες ποικιλίες περιλαμβάνονται η άγρια, η λευκόκαρπος, η χρυσόφυλλος, η κορωναϊκή, η μεθωνία, η μαυρελιά, η τραγολιά, η ζυμολιά, η κορφολιά, η σμερολιά, η κουτσουρελιά, η ηδύκαρπος, η μελολιά και η υποστρόγγυλος.
Στις μεσόκαρπες ποικιλίες περιλαμβάνονται η αγουρομανοκολιά, η τσουνάτη, η μαστοειδής, η μεγάλη μαστοειδής, η μπρατσουλιά, η αδραμυττηνή, η μεγάλη και η μικρή μεγαρίτικη, η κοριννόμορφος (δαφνελιά), η βαλανόκαρπος, η χουρμαδοελιά, η θασίτικη, η καλολιά, και η καλοκαιρίδα.
Στις αδρόκαρπες ποικιλίες κατατάσσονται η κονσερολιά, η κορινθιακή, η κολυμπάδα, η αετονυχολιά, η καρυδολιά, η αμυγδαλόκαρπος (στραβομύτα), η αδρόκαρπος (γαϊδουρολιά), η βασιλική, η στρογγυλοειδής (στρογγυλοραχάτη) και η στροβολιά (καρολιά).
Οι ποικιλίες της Πελοποννήσου , κατά τον Ν. Λύχνο, είναι οι εξής:
1. Ντόπια (λαδολιά, πατρική)
2.Κορωνέϊκη (λιανολιά, ψιλολιά, κατσολιά, μικρόκαρπη, βάτσικη)
3.Χονδρολιά
4.Κουτσουρελιά (καρτουνελιά, κουτσαλιέρα)
5.Ματολιά (νυχάτη, αητονυχαλιά)
6.Κομολιά
7.Βοβωδίτικη
8.Καλαματιανή
9.Μανάκι (μανακολιά)
10.Σπαρτολιά
11.Καρυδολιά (στρουμπολιά)
12.Κολυμπάδα
Στη Βαλύρα , ονόματα που θυμάμαι από τους παππούδες μας ήταν η Λαδολιά, η Κορωνέϊκη ελιά, οι Χονδρολιές, οι Κουτσουρελιές, η Ματολιά και η Καλαματιανή.
Ο εμβολιασμός της ελιάς
Οι αγριελιές από σπόρους ή παραφυάδες καλλιεργούνται ως δενδρύλλια, ή από γόγγρους που λαμβάνονται από τις ρίζες, και εμβολιάζονται είτε κατά το δεύτερο ή το τρίτο έτος από τη φύτευσή τους σε μόνιμη θέση. Εξευγενίζονται τα άκαρπα και τα κατώτερης αξίας ελαιόδενδρα με όλους τους τρόπους εμβολιασμού. Οι καταλληλότεροι είναι για τα νέα δενδρύλλια των φυτωρίων ο ενοφθαλμισμός, το όρθιον Τ, και ο πλακίτης. Για τα μεγάλα δένδρα καλός είναι ο εγκεντρισμός με σχισμή και ο στεφανίτης (2).
Οι κλιματολογικές συνθήκες που ευνοούν την ανάπτυξη της ελιάς
Η ελιά είναι δένδρο παραθαλάσσιων περιοχών, και φοβάται το δριμύ ψύχος και τις μεγάλες διακυμάνσεις της θερμοκρασίας. Η μέση θερμοκρασία πρέπει να είναι 15-16 βαθμούς Κελσίου, η κατώτατη 3-4 βαθμούς και η ανώτερη 40 βαθμούς (2).
Η φροντίδα της ελιάς και η προφύλαξη από ασθένειες
Το κλάδεμα της ελιάς είναι σημαντικό για την καλλιέργεια , καθώς και η λίπανση του εδάφους. Τα κλαδεμένα δένδρα ζωηρεύουν και προσβάλλονται λιγότερο από τα ξυλοφάγα και φυλλοφάγα έντομα, καθώς και από μυκητολογικές ασθένειες. Αφαιρούνται οι λαίμαργοι κλάδοι και οι άχρηστοι για την εξοικονόμηση ύδατος στις άγονες περιοχές. Μετά τη συλλογή του ελαιόκαρπου πρέπει να οργώνεται το έδαφος. Το ξελάκωμα μπορεί να γίνει τον Νοέμβριο, αλλά το πρώτο όργωμα τον Ιανουάριο, για να μη καταστρέφεται η συνεκτικότητα του εδάφους. Η ελιά θέλει πότισμα με τρεχούμενο νερό, και όχι στάσιμο, γιατί δυσχεραίνει τον αερισμό στις ρίζες τού δένδρου και την αποσύνθεση του λιπάσματος, όπως της κόπρου ή της χλωρής λίπανσης. Η πλεονάζουσα υγρασία δημιουργεί ασφυκτικό περιβάλλον, ιδίως στις πεδινές περιοχές και τα λιπάσματα δεν δίνουν καλό αποτέλεσμα, καθίστανται επιζήμια, ιδίως στους φυτεμένους πυκνά ελαιώνες.
Η κοπριά είναι το καλύτερο λίπασμα για την ελιά και τις καλλιέργειες γιατί αυξάνει τη γονιμότητα του εδάφους και βελτιώνει τη φυσική του κατάσταση. Δεν είναι όμως εύκολο να βρεθεί πάντα κοπριά σε μεγάλες ποσότητες, και η ελάχιστη που υπάρχει χρησιμοποιείται για τα λαχανικά και τα εσπεριδοειδή. Γι΄ αυτό το έδαφος εμπλουτίζεται με χλωρή λίπανση και φωσφοροκαλιούχα λιπάσματα.
Οι παππούδες μας έσπερναν μικρά κουκιά ή βίκο και έριχναν 10-15 κιλά θειϊκό κάλιο ανά στρέμμα. Μετά τα πρωτοβρόχια έκαναν την σπορά και τον Φεβρουάριο ή τον Μάρτιο το παράχωμα των φυτών.
Άζωτο, φώσφορο και κάλιο περιέχουν τα λιπάσματα (2).
Οι ασθένειες της ελιάς
1. Ο Δάκος
Το έντομο είναι μικρότερο της μύγας, καστανοκίτρινου χρώματος, και λέγεται η μύγα της ελιάς (2)
2. Ο Πυρηνοτρήτης της ελιάς
Το μικρολεπιδόπτερο έντομο προσβάλλει τα φύλλα, τα άνθη, και τους καρπούς.
Το φθινόπωρο κάνει κάμπιες που τρώνε τα φύλλα, τον Απρίλιο γίνονται έντομα, ενώνουν με νήματα και τρώγουν τους ανθήρες, τον Αύγουστο προσβάλλουν τους καρπούς και τρώγουν τον εσωτερικό πυρήνα. Τον Σεπτέμβριο-Οκτώβριο που έχουν μεγαλώσει, τρυπούν τον καρπό στη βάση του μίσχου και εξέρχονται για να επαναλάβουν τον κύκλο τους.
3.Ο Ρυγχίτης της ελιάς
Είναι μικρό καλεόπτερο έντομο, χρώματος καστανού, μήκους 5-6 χιλιοστών. Την Άνοιξη τρέφεται από τα φύλλα και στη συνέχεια απομυζά τους χυμούς των καρπών. Τέλος γεννάει μέσα σε αυτούς. Οι λευκοκίτρινες παρανύμφες τρώγουν το εσωτερικό των καρπών, το φθινόπωρο εξέρχονται και διαχειμάζουν στο έδαφος.
4. Η Ψύλλα ή βαμβακούλα της ελιάς
Είναι ημίπτερο κιτρινοπράσινο έντομο, μήκους 2 χιλιοστών. Καλύπτει τα άνθη με βαμβακώδη ουσία και προκαλεί την πτώση τους. Τα δένδρα τα ψεκάζουν με θειϊκή νικοτίνη.
5.Ο Φλοιόθριξ
Πολύ μικρό, μελανό έντομο, μήκους 2,5 χιλιοστών. Τρέφεται από τη βλάστηση της ελιάς όλο το έτος, εκτός από τις ψυχρές ημέρες, και τον Χειμώνα κρύβεται. Τον Μάρτιο εναποθέτει 30 αυγά στις ρωγμές του φλοιού ή σε παλιές στοές ξυλοφάγων εντόμων. Εκκολάπτονται μικροί κίτρινοι σκώληκες και τρέφονται από τους τρυφερούς βλαστούς και τα άνθη της ελιάς. Από τις αρχές του Ιουνίου, μέχρι και τον Οκτώβριο εμφανίζονται ως έντομα δεύτερης, τρίτης και τετάρτης γενιάς. Διαχειμάζουν στις ρωγμές των κλάδων. Τα φύλλα παρουσιάζουν μικρούς λακίσκους στην κάτω επιφάνεια, παραμορφώνονται και πέφτουν. Οι καρποί παρουσιάζουν εξωτερικές μικρές κηλίδες βαθυκάστανου χρώματος, παραμορφώνονται όταν προσβληθεί ο ποδίσκος τους, και πέφτουν. Στις μεγάλες προσβολές το φύλλωμα λαμβάνει ερυθρωπό χρώμα. Κόβονται οι κλάδοι και ραντίζονται οι ελιές με θερινούς πολτούς. Οι σοβαρότερες επιμέρους ασθένειες είναι (2):
α.Η Φυματίωση ή καρκίνος της ελιάς
Δημιουργούνται εξογκώματα (φυμάτια) στους βλαστούς και στους κλάδους, λόγω της αντίδρασης του δένδρου στην προσβολή από τα βακτήρια “σαβαστανόϊ”(2).
β.Η Καπνία της ελιάς
Οφείλεται σε μικροσκοπικό μύκητα “καπνόντιουμ όλεε”, ο οποίος αναπτύσσεται στα μελιτώδη εκκρίματα διαφόρων κοκκοειδών εντόμων (ψώρες) και ιδίως των “λεκάνιουμ όλεε”.Καταπολεμείται με θερινούς πολτούς, επίσης με το αραίωμα των φύλλων και με ψεκασμό με βορδιγάλλειο πολτό.
γ. Το Κυκλονόνιο της ελιάς
Προκαλεί χαρακτηριστικές κηλίδες στα φύλλα και στους καρπούς της ελιάς, και αναπτύσσεται σε υγρές περιοχές, κατά τα υγρά έτη. Καταπολεμείται με βορδιγάλλειο πολτό.
δ.Το Γλοιοσπόριον ή παστέλα της ελιάς
Προκαλεί συρρίκνωση του ελαιόκαρπου και οφείλεται στον μύκητα “gloeosporium olivarum”. Kαταπολεμείται με βορδιγάλλειο πολτό.
Οι δυσμενείς καιρικές συνθήκες, η παρατεταμένη ξηρασία κατά τον Αύγουστο και τον Σεπτέμβριο προκαλεί συρρίκνωση και πτώση του καρπού. Επίσης οι βροχοπτώσεις την εποχή της άνθισης παρεμποδίζουν τη γονιμοποίηση. Το χαλάζι , το ψύχος και οι άνεμοι καταστρέφουν τη νεαρή βλάστηση.
Οι βρώσιμες ελιές
Οι βρώσιμες ελιές είναι γνωστές από αρχαιοτάτων χρόνων. Σε ένα βασιλικό συμπόσιο στην Πύλο (Γραμμική Γραφή Β) εκτός από τα άλλα εδώδιμα αποστέλλονται και 196 κιλά ελιές στον βασιλιά (3). Ο Τάνταλος τιμωρήθηκε από τον Δία γιατί έκρυψε τον χρυσό σκύλο του , τον οποίο έκλεψε ο Πανδάρεω, και όταν ρωτήθηκε από τους θεούς είπε ο Τάνταλος ότι δεν γνωρίζει τίποτα. Γι΄ αυτό στον Άδη τιμωρήθηκε να πεινά και να διψά αιωνίως. Τις ελιές λαχταρούσε ο τιμωρημένος Τάνταλος και τους καρπούς των οπωροφόρων δένδρων . Ο Πλάτων, στην Πολιτεία, λέγει ότι το προσφάγι πρέπει να είναι από βολβούς, λαχανικά, τυρί και ελιές (4). Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι οι ανορεκτικοί συνήλθαν όταν έφαγαν “αλμάδες ελιές” ή κάπαρη (5). Οι Ρωμαίοι ξεκινούσαν τα γεύματα με ελιές και τα τελείωναν επίσης με αυτές (6). Τόσο στο Βυζάντιο, όσο και κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, η ελιά δεν έλειπε από το τραπέζι. Η Ζαμπέτα Βαρυχοπούλα, το έτος 1610 μ. Χ., αποφάσισε να γίνει καλόγρια. Έδωσε τα δικαιώματα της πατρικής περιουσίας στα αδέλφια της και εκείνοι συμφώνησαν να συνεισφέρουν για τη διατροφή της κάθε χρόνο τα εξής: 350 κιλά σιτάρι, 400 κιλά κρασί, 75 κιλά λάδι, 120 κιλά ελιές (όταν ήταν κακή χρονιά μισή ποσότητα σε ελιές), 16 κιλά τυρί και 16 κιλά μυζήθρα. Αυτά ήταν τα βασικά τρόφιμα για τη μοναχή Βαρυχοπούλα (7). Δεν ξενέριζαν απλά τις ελιές, στα αρχαία χρόνια. Ο Κρητικός μοναχός Αγάπιος δίνει στο “Γεωπονικόν” του συνταγές για ελιές που ευωδιάζουν (8).Αυτές γίνονται με πολλούς τρόπους, που περιλαμβάνουν μούστο αντί για ξύδι, μέλι σε συνδυασμό με ξύδι και διάφορα μυρωδικά, όπως μάραθο, άνηθο, απήγανο κ.α. (1). Το 1669 γράφει ο Edward Brown, ότι “οι Έλληνες δεν τρώνε πράσινες ελιές όπως εμείς, τις αφήνουν να ωριμάσουν και ύστερα τις ξεραίνουν”. Αναφέρεται στις θρούμπες, τις ξηρήλατες ελιές (9). Ο Ζαν Ζιρώ, περιηγητής του 1674, λέγει ότι “το συνηθισμένο φαγητό των Ελλήνων είναι ελιές και τυρί”(10). Τον 17ο και 18ο αιώνα όλες οι βρώσιμες ελιές προορίζονταν για τον Σουλτάνο. Ο Pouqueville (1800) αναφέρει ότι σε όλα τα γεύματα του Σουλτάνου υπήρχαν μαύρες ελιές και χαβιάρι (11). Ο Εντ. Κινέ, το 1829, περιγράφει τη ζωή σε ένα αγροτικό σπίτι στην Ελλάδα. “Η επίπλωση που είχαμε στο Μαυρομάτι ήταν ένα βαρέλι με αλμυρές ελιές, που ο καθένας πήγαινε και έπαιρνε μία χούφτα, όταν τον έσφιγγε η πείνα” (12).
Μέθοδοι διατήρησης της βρώσιμης ελιάς, κατά τη δεκαετία του 1950
Οι δύο βασικές μέθοδοι, εντός Ελλάδας , κατά τη δεκαετία του 1950, αφορούν το αλάτι , και τη μέθοδο των Καλαμών .
Οι ώριμες, σκληρές ελιές τοποθετούνται σε τσιμεντένιες δεξαμενές που περιέχουν μαγειρικό αλάτι, αραιωμένο στους 10 βαθμούς Μπωμέ ( μέτρηση με αραιόμετρο) , ή όταν είναι μαλακές στους 3-4 βαθμούς Μπωμέ. Στο τέλος κάθε εβδομάδας τοποθετείται στερεό αλάτι, ώστε τον Απρίλιο η πυκνότητα της άλμης να φθάσει στους 18-19 βαθμούς Μπωμέ, δηλαδή περιεκτικότητα σε καθαρό αλάτι στο 14-15%. Οι ελιές ήταν έτοιμες σε έξι μήνες από τότε που τις τοποθέτησαν στην άλμη. Για την εξαγωγή τις άφηναν εκτός άλμης να μαυρίσουν και τις τοποθετούσαν σε στρώματα άλατος ή εντός λευκοσιδηρικών δοχείων με ξύδι και λάδι (2).
O κύριος Θοδωρής Ε. Λινάρδος.Φωτο: οικ. Θοδωρή Ε. Λινάρδου
Η παραδοσιακή συνταγή της Βαλύρας για τις βρώσιμες ελιές ή λεγόμενη συνταγή Καλαμών, δεν καταλύεται με την πάροδο του χρόνου, γιατί το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικό.
Καθώς ετοίμαζα αυτή την ανάρτηση, τηλεφώνησε ο σωστός άνθρωπος, για την επιβεβαίωση της παλιάς συνταγής των γιαγιάδων μας. Ο κύριος Θοδωρής Ε. Λινάρδος φτιάχνει τις ελιές στη Βαλύρα όπως η αείμνηστη μητέρα του Βασιλική.
Συλλέγει τις ελιές πριν ωριμάσουν εντελώς, τώρα είναι η κατάλληλη εποχή, αλλά δεν τις μαζεύει όλες μονομιάς, μερικά δένδρα χρειάζονται περισσότερο χρόνο. Διαλέγει τις καλύτερες, να μην είναι πολύ ώριμες και μαλακές ούτε σκωληκοφαγωμένες. Αφού τις πλύνει καλά, τις χαράζει κατά μήκος σε δύο μέρη και τις τοποθετεί σε νερό, το οποίο αλλάζει καθημερινά για 20 ημέρες, μέχρι να ξεπικρίσουν, αλλά όχι εντελώς, για να μη χάσουν τη γεύση τους. Στη συνέχεια τις τοποθετεί σε χοντρό αλάτι, νούμερο 5, για 24-48 ώρες, τις ξεπλένει και τις τοποθετεί σε δυνατό ξύδι για 24-48 ώρες. Τις στραγγίζει από το ξύδι και τις κλείνει αεροστεγώς σε δοχεία, σκεπασμένες με ένα δάκτυλο λάδι, για να μη μουχλιάσουν με την πάροδο του χρόνου. Τις διατηρεί σε δροσερό και καλά αεριζόμενο χώρο.
Θυμάμαι ότι κατά τη δεκαετία του 1970, σέρβιραν μαζί με ούζο στα καφενεία της Βαλύρας και μικρές ελίτσες, τα λεγόμενα ελιδάκια ή κουτσουρελιές. Αυτά δεν τα χαράκωναν κατά μήκος, αλλά τα έφτιαχναν οι γιαγιάδες μας με τον ίδιο τρόπο όπως και τις Χονδρολιές. Ένας εναλλακτικός τρόπος είναι να ξεπικρίσουν ως εξής: Σε ένα λίτρο χλιαρό νερό διαλύουμε 300γρ χοντρό αλάτι και το αφήνουμε να κρυώσει. Τοποθετούμε μέσα τα πλυμένα ελιδάκια, τα αφήνουμε σε δροσερό μέρος και τα ανοίγουμε μετά από δύο μήνες, αφού ξεπικρίσουν. Τα περνάμε αν θέλουμε από ξύδι, και στη συνέχεια διατηρούνται σε ελαιόλαδο.
Καλή επιτυχία με τις βρώσιμες ελιές, ο Θεός να ευλογεί τη φετινή σοδειά του λαδιού σας.
Βιβλιογραφία
1.Ψιλάκης Νίκος και Μαρία, Καστανάς Ηλίας (2003). Το Ελαιόλαδο, σελ. 20.Αθήνα.Εκδόσεις Ελληνική Ακαδημία Γεύσης, Καρμανώρ.
2.Παπαδημητρίου Π.Γ. στο Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν του Ηλίου, τομ. 6. σελ. 517-529.
3. Ruiperez M. and Melena J. Οι Μυκηναίοι Έλληνες, σελ. 138.
4. Πλάτων, Πολιτεία 372 c.
5. Πλούταρχος, Συμποσιaκών Α. 687 D.
6.Alexis Soyer (1853).The Pantropheon.N.Y.-London. Επανεκδ.. 1977, σελ. 99.
7.Bakker B., Germet A.V.. Μανώλης Βαρούχας (1987). Νοταριακές Πράξεις, σελ. 556-557, Αρ. Εγγρ. 534. Ρέθυμνο.
8.Λάνδου Αγαπίου (1643). Γεωπονικόν, σελ. 251.Βενετία. Εκδόσεις Δ. Κωστούλα, Βόλος (1991).
9.Σιμόπουλου Κ. Ξένοι Ταξιδιώτες ..τ.Α. οπ. , σελ.639.
10.Σιμόπουλου Κ. Ξένοι Ταξιδιώτες ..τ.Α. οπ. , σελ. 680.
11. Σιμόπουλου Κ. Ξένοι Ταξιδιώτες ..τ.Α. οπ., σελ. 53.
12. Ζιούγκου Δ.Γ. (1994).Οδοιπορικό στην Ελλάδα πριν και μετά την επανάσταση του 1821, σελ.58. Αθήνα.
Ο Θεός μαζί σας!
Ευθυμία Η. Κοντοπούλου
31/10/2022
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου