Ο Ακάθιστος Ύμνος κατά τον Μακαριστό Πατέρα Επιφάνιο Ι. Θεοδωρόπουλο

 

Ο μακαριστός πατήρ Επιφάνιος Ι.Θεοδωρόπουλος

Κάθε χρόνο, οδεύοντας προς τη θεία Ανάσταση,   θυμόμαστε ιδιαίτερα τον μακαριστό πατέρα Επιφάνιο Θεοδωρόπουλου (1930-1989), κατά τις Παρασκευές των νηστειών και την Παρασκευή της  5ης Εβδομάδας  , άλλωστε κι εκείνος Παρασκευή  εξεδήμησε εις Κύριον . Συνεχίζει να μας διδάσκει ο άξιος υιός της Μεσσηνιακής γης , υπενθυμίζοντας μας  ,τι είναι ο Ακάθιστος Ύμνος .

Είναι κοντάκιον. Κοντάκιον λεγόταν παλιά ένας ολόκληρος ύμνος. Η ονομασία προέρχεται από το κοντό ξύλο, στο οποίο τύλιγαν τη μεμβράνη που περιείχε τον ύμνο.

Το πρώτο τροπάριο λέγεται προοίμιον ή κουκούλιον. Ο Ακάθιστος Ύμνος περιλαμβάνει ένα προοίμιο.

Το προοίμιον είναι “Τη Υπερμάχω Στρατηγώ τα Νικητήρια”. Καθιερώθηκε το 626μ.Χ., όταν πολιορκήθηκε η Κωνσταντινούπολη από τους Πέρσες και Αβάρους. ¨Όλοι είχαν εναποθέσει τις ελπίδες τους στη Θεοτόκο και προστάτιδα της Πόλης. Όντως, την 7η και 8η Αυγούστου, μετά από πολιορκία αρκετών μηνών, ένας ανεμοστρόβιλος κατέστρεψε το στόλο τους , έλυσαν την πολιορκία και έφυγαν άπρακτοι. Το παλιότερο προοίμιον ήταν “ Το προσταχθέν μυστικώς λαβών εν γνώσει”.

Μετά το προοίμιον, τα τροπάρια που ακολουθούν λέγονται οίκοι, γιατί μοιάζουν σαν ένα σύνολο οικοδομημάτων, που είναι αφιερωμένα στον τιμώμενο Άγιο, στη Θεοτόκο στη δεδομένη περίπτωση. Ο Ακάθιστος Ύμνος περιέχει 24 οίκους, όσα και τα γράμματα του ελληνικού αλφάβητου.

Το εφύμνιον είναι η τελευταία λέξη ή φράση του ύμνου την οποία επαναλάμβανε ο λαός παλιά. Ο Ακάθιστος Ύμνος έχει δύο εφύμνια, το “Χαίρε Νύμφη ανύμφευτε” που απαντάται στους περιττούς (μονούς) οίκους ( 1,3,5,7,9,11,13,15,17,19,21,23) και το “Αλληλούϊα” στους άρτιους (ζυγούς) οίκους (2,4,6,8,10,12,14,16,18,20,22,24).

Ο Ακάθιστος Ύμνος ψάλλεται μετά από τον κανόνα που τον συνοδεύει. Ο κανόνας είναι ένας μακρύς ύμνος που αποτελείται από ωδές, που ο αριθμός τους δεν υπερβαίνει τις εννέα αντίστοιχες ωδές της Αγίας Γραφής ,που ψάλλονται στην εκκλησία. Για παράδειγμα, η πρώτη βιβλική ωδή αναφέρεται στον Θεό που αποφάσισε να ελευθερώσει τους Ισραηλίτες , οι οποίοι  ήταν δούλοι στην Αίγυπτο. Ο Κανόνας του Ακάθιστου Ύμνου περιέχει 8 ωδές.

Η ωδή αποτελείται από τον ειρμό (συνήθως μία στροφή με τέσσερις στίχους) και τρία ή τέσσερα τροπάρια που ακολουθούν.

Ο ειρμός είναι η πρώτη στροφή κάθε ωδής, σύμφωνα με την οποία ρυθμίζονται τα τροπάρια που ακολουθούν, δηλαδή τα τροπάρια αναφέρονται στην ίδια θεματολογία και μουσικό ρυθμό. Γι αυτό ονομάζονται τροπάρια, γιατί τρέπονται μουσικά, μετρικά και ακολουθούν τονικά τον ειρμό. Ο Κανόνας του Ακάθιστου Ύμνου περιέχει ,όπως είπαμε, 8 ωδές και αντίστοιχα 8 ειρμούς , έναν ανά ωδή και συνολικά 37 τροπάρια για τις 8 ωδές.

Το πρώτο γράμμα όχι των ειρμών, αλλά των τροπαρίων κατά σειρά ,μας δίνει μία φράση. Αυτή είναι η ακροστιχίδα του κανόνα που μας φανερώνει συνήθως ποιος τον έγραψε και για ποιο λόγο.

Η ακροστιχίδα του κανόνα του Ακάθιστου Ύμνου είναι: ΧΑΡΑΣ ΔΟΧΕΙΟΝ ΣΥ ΠΡΕΠΕΙ ΧΑΙΡΕΙΝ ΜΟΝΗ.ΙΩΣΗΦ. Δηλαδή τα 37 πρώτα γράμματα των τροπαρίων του κανόνα δομούν αυτή τη φράση.  Όμως οι  ειρμοί δεν ανήκουν στον υμνογράφο Ιωσήφ, που καταγόταν από τη Σικελία και έγραφε ύμνους κατά τον 8ο αιώνα. Προέρχονται από τον Κανόνα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου.

 

                      Ο σεπτός  πατήρ Επιφάνιος Ι. Θεοδωρόπουλος.Φωτο: impantokratoros. gr

Περιληπτικά, οι ποιητές των κανόνων πρώτα κατασκευάζουν τον ειρμό( α΄στροφή της ωδής) και με βάση τον ειρμό γράφουν τα τροπάρια. Όταν ολοκληρώσουν τη πρώτη ωδή συνεχίζουν στη δεύτερη με τον ίδιο τρόπο, μέχρι να γράψουν και τις εννέα ωδές. Οι κανόνες που περιέχουν μόνο δύο ωδές λέγονται διώδια, οι τρεις τριώδια, οι τέσσερις ωδές τετραώδια κλπ. Οι υμνογράφοι συνήθως χρησιμοποιούν φράσεις που λαμβάνουν αντίστοιχα από τις εννέα βιβλικές ωδές, όπως για παράδειγμα “ότι δεδόξασται” της α΄΄ βιβλικής ωδής κλπ.

Τα τροπάρια, ανάλογα με τη χρήση τους ονομάζονται:

Αντίφωνα, γιατί ψάλλονταν αντιφωνικά μεταξύ δύο ψαλτών ή χορών.

Απολυτίκια, γιατί ψάλλονται κατά τον Εσπερινό μετά το “Νυν απολύεις” και προ της απολύσεως, δηλαδή λήξης της ακολουθίας και αφορούν τους εορτάζοντες αγίους.

Απόστιχα ιδιόμελα, λέγονται όσα ψάλλονται με ιδιάζουσα μουσική.

Εξαποστειλάρια, ονομάζονται ορισμένα τροπάρια, γιατί ένα από αυτά, στην ωδή που ανήκουν, αρχίζει με την φράση του ψαλμού (42,3) “Εξαπόστειλον το Φως Σου”.

Ευλογητάρια, λέγονται όταν προηγείται ο ψαλμικός στίχος “Ευλογητός εί Κύριε, δίδαξον με τα δικαιώματά Σου”.

Θεοτοκία, λέγονται τα τροπάρια που υμνούν τη Θεοτόκο.

Καθίσματα, ονομάζονταν αυτά που ψάλλονταν μετά την ανάγνωση ορισμένων ψαλμών και μπορούσαν να καθίσουν οι πιστοί.

Στιχηρά, είναι τα τροπάρια που ψάλλονται αφού προηγηθούν μεμονωμένοι στίχοι από τους ψαλμούς.

Στιχηρά απόστιχα ή απόστιχα, ονομάζονται όσα τροπάρια ψάλλονται στους τελευταίους στίχους των ψαλμών και οι ψαλμοί ψάλλονται ολόκληροι.

Στιχηρά ιδιόμελα, λέγονται τα στιχηρά που ψάλλονται με ιδιάζουσα μουσική.

Στιχηρά των αίνων ή αίνοι είναι τα τροπάρια που συνοδεύουν τους στίχους “Πάσα πνοή αινεσάτω τον Κύριον. Αινείτε τον Κύριον εκ των Ουρανών.

Υπακοή , λέγεται το τροπάριο που παλαιότερα ψαλλόταν από ολόκληρο το χορό, αφού ο διάκονος έψαλλε τους πρώτους στίχους. Η ονομασία προέρχεται από το υπακούω, με την έννοια του υποφωνώ, δηλαδή απαντώ σε άλλον ψάλλοντας .

Τέλος, Καταβασίαι, λέγονται οι ειρμοί που ψάλλονται μετά από τους κανόνες. Παλαιότερα οι ψάλτες κατέβαιναν από τα στασίδια τους και έψαλλαν στο κέντρο του ναού.

Κατά τις πέντε εβδομάδες της Μεγάλης Τεσσαρακοστής (εβδομάδες των νηστειών) ψάλλεται ο Ακάθιστος Ύμνος κάθε Παρασκευή, μαζί με τον κανόνα που αρχίζει με τον ειρμό “Ανοίξω το στόμα μου” . Ψάλλονται και τα δύο περίπου στο μέσον του Μικρού Απόδειπνου. Προηγείται ο κανόνας και ακολουθεί ο Ακάθιστος Ύμνος. Κάθε εβδομάδα ψάλλονται μόνο συγκεκριμένοι οίκοι του Ακάθιστου Ύμνου όπως:

Α΄ Εβδομάδα : Οι οίκοι Α-Ζ (1-6)

Β΄ Εβδομάδα : Οι οίκοι Η-Μ (7-12)

Γ΄ Εβδομάδα : Οι οίκοι Ν-Σ (13-18)

Δ΄ Εβδομάδα : Οι οίκοι Τ-Ω (19-24)

Ε΄ Εβδομάδα : Ψάλλεται  ολόκληρος ο Ακάθιστος Ύμνος, όπως θα συμβεί σήμερα κατά τον Εσπερινό.

Ο Ακάθιστος Ύμνος , στο πρώτο ήμισυ αρχίζει με τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, αναφέρεται στην επίσκεψη της Παρθένου στην Ελισάβετ, στις υποψίες του Ιωσήφ, στη προσκύνηση του Χριστού από τους ποιμένες και τους μάγους, στη φυγή του Κυρίου στην Αίγυπτο και στην Υπαπαντή του Κυρίου. Στο δεύτερο ήμισυ γίνεται λόγος για τη σάρκωση του Κυρίου, τη θέωση των ανθρώπων και τη θεομητορική αξία της Παναγίας.

Ο πατήρ Επιφάνιος θεωρούσε σημαντικό να γνωρίζουμε επίσης τους ακόλουθους ορισμούς:

Εκτενής (ικεσία) ή μεγάλη συναπτή λέγεται η σειρά των δεήσεων τις οποίες απαγγέλλει

ο ιερέας ,”Εν ειρήνη του Κυρίου δεηθώμεν”.

Μικρά συναπτή ή αίτησις είναι η σύντομος δέησις όπως “Έτι και έτι του Κυρίου δεηθώμεν”, “της Παναγίας Αχράντου....”.

Προκείμενον , λέγεται ένας μικρός στίχος από τους ψαλμούς που προηγείται από τα αναγνώσματα της Π. Διαθήκης και των Αποστόλων.

Ώραι, ονομάζονται σύντομες ακολουθίες που ψάλλονται κατά τη διάρκεια της ημέρας. Οι ώρες αντιστοιχούν στην 6η π.μ., 9η π.μ., 12η μεσημβρινή και 3η μ.μ. Η ακολουθία των ωρών περιλαμβάνει ψαλμούς, ευχές και τροπάρια.

Ο θείος υιός της Μεσσηνιακής γης μάς άνοιξε μία πόρτα στο νου και στη καρδιά για να δούμε και να βιώσουμε τους ύμνους της Μ. Τεσσαρακοστής και Μ. Εβδομάδος σε όλο τους το μεγαλείο. Η οργανωμένη σκέψη του, η πρόνοια του δασκάλου, η ανιδιοτελής προσφορά και αγάπη του πατέρα προς το τέκνο, συνθέτουν το πρότυπο ενός αγίου των  νεότερων χρόνων. Με σιγουριά και ευχαρίστηση, με βαθιά κατανόηση, μας οδηγεί εντός του θείου οικοδομήματος ,για να απολαύσουμε τη θεόπνευστη ερμηνεία του Ακάθιστου Ύμνου και του Κανόνα του ,χωρίς έπαρση, με απόλυτο σεβασμό, ταπείνωση , πίστη, αγάπη και δέος ψυχής, εμπρός στο μεγαλείο της μητέρας του Φωτός , που είναι πύρινος στύλος, θεία σκέπη, είναι Μήτηρ Θεού.

                       Η Θεοτόκος και ο Χριστός στην Αγία Σοφία, Κωνσταντινούπολη

Χαίρε συ, που είσαι οδηγός σωφροσύνης για τους πιστούς

Χαίρε συ, που είσαι η χαρά και ευφροσύνη όλων των γενεών.

Χαίρε Νύμφη ανύμφευτε.

Ο Θεός μαζί σας!

Ευθυμία Η. Κοντοπούλου

8/4/2022