Προτού παρουσιαστούν οι υπέροχες καταβασίες των δύο κανόνων της Πεντηκοστής, στο ευρύ αναγνωστικό μας κοινό, σημαντικό είναι να κατανοήσουμε τι είναι και από τι αποτελείται ένας κανόνας, καθώς και τι σημαίνει καταβασία. Όσον αφορά τη μετάφραση και ερμηνεία των καταβασιών των δύο κανόνων, οδηγός μας είναι η διπλωματική εργασία με τίτλο “Οι καταβασίες των Δεσποτικών εορτών. Ιστορική και Υμνολογική προσέγγιση” του πατρός Δικαίου Παπαδόδημα, και αντίστοιχη ομιλία με θέμα “Οι Καταβασίες της Πεντηκοστής”, του πατρός κ. Παναγιώτη Ε. Χαβάτζα, που πραγματοποίησε στον ιερό ναό Αγίου Γεωργίου Κυψέλης στην Αθήνα, στις 29-4-2023. Η εξοικείωσή μας, με τους θαυμαστούς κανόνες των Αγίων Κοσμά επισκόπου Μαϊουμά και Ιωάννου Δαμασκηνού, μπορεί να μάς βοηθήσει να μετέχουμε ουσιαστικά στη δοξολογία την Κυριακή της Πεντηκοστής και τη Δευτέρα του Αγίου Πνεύματος, που εορτάζει ο ιερός ναός της Αγίας Τριάδος στην όμορφη Βαλύρα μας.
Κανόνας ονομάζεται ένας μακρύς ύμνος με ωδές, που ο αριθμός τους δεν υπερβαίνει τις εννέα αντίστοιχες ωδές της Αγίας Γραφής , που ψάλλονται στην εκκλησία. Συνήθως στις ωδές των κανόνων οι υμνογράφοι αντλούν θέματα από την Αγία Γραφή. Στους κανόνες ψαλτικά παραλείπεται η δεύτερη ωδή, μάς εξηγεί ο μακαριστός πατήρ Επιφάνιος Ι. Θεοδωρόπουλος (1).
Φωτό: κα Σοφία Μπούτση-Καρύδη
Κάθε ωδή αποτελείται από τον ειρμό και 3 ή 4 τροπάρια που ακολουθούν.
Ο ειρμός είναι η πρώτη στροφή κάθε ωδής, σύμφωνα με την οποία ρυθμίζονται τα τροπάρια που ακολουθούν. Γι αυτό ονομάζονται τροπάρια, γιατί τρέπονται μουσικά, μετρικά και ακολουθούν τονικά τον ειρμό.
Το πρώτο γράμμα όχι των ειρμών, αλλά των τροπαρίων κατά σειρά , μας δίνει μία φράση. Αυτή είναι η ακροστιχίδα του κανόνα που μας φανερώνει συνήθως ποιος τον έγραψε και για ποιο λόγο .
Καταβασίες είναι οι ειρμοί των Κανόνων των δεσποτικών και θεομητορικών εορτών. Εάν ψαλθεί ολόκληρος ο Κανόνας, τότε στο τέλος κάθε ωδής ψάλλεται ξανά ο ειρμός (η πρώτη στροφή) ως καταβασία. Αν δεν ψαλθεί ολόκληρος ο κανόνας, τότε οι καταβασίες ψάλλονται όλες μαζί μετά την ανάγνωση του Συναξαρίου. Παλαιότερα οι ψάλτες κατέβαιναν από τα στασίδια τους και έψαλλαν στο κέντρο του ναού (2).
στον ιερό ναό Αγίας Τριάδος στη Βαλύρα. Φωτό: κα Σοφία Μπούτση-Καρύδη
Το τυπικό της Εκκλησίας ορίζει να ψάλλονται ως καταβασίες οι ειρμοί και των δύο κανόνων την Κυριακή της εορτής της Πεντηκοστής, καθώς και στην απόδοση αυτής, Σάββατο προ της Κυριακής των Αγίων Πάντων. Την Πέμπτη της Αναλήψεως, την επόμενη ημέρα Παρασκευή και από τη Δευτέρα του Αγίου Πνεύματος έως την Παρασκευή προ της Κυριακής των Αγίων Πάντων ψάλλονται μόνο οι ειρμοί του β ́ κανόνα του Αγίου Ιωάννου του Δαμασκηνού, μάς εξήγησε στην ομιλία του ο πατήρ κ. Παναγιώτης Ε. Χαβάτζας .
Στο υμνολογικό μέρος της εορτής ξεχωρίζει το γεγονός πως πολλοί ύμνοι της Πεντηκοστής περιλαμβάνουν φράσεις, κάποιες φορές αυτούσια δανεισμένες, από λόγους του αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου. Τα περισσότερα τροπάρια του εσπερινού και του όρθρου περιέχουν φράσεις του Αγίου κυρίως από το λόγο του Εις την Πεντηκοστήν. Τα τροπάρια του πεζού και του ιαμβικού κανόνα της εορτής είναι αντίστοιχα έργο του αγίου Κοσμά επισκόπου Μαϊουμά και του αγίου Ιωάννου του Δαμασκηνού. Ο πρώτος ψάλλεται σε βαρύ ήχο, ενώ ο δεύτερος σε ήχο τέταρτο και είναι γραμμένος σε ιαμβικό μέτρο (3).
Φωτό: κα Σοφία Μπούτση-Καρύδη.
Ὠδὴ α' Ἦχος βαρὺς (Κανόνας αγίου Κοσμά επισκόπου Μαϊουμά)
Ειρμός
Πόντω ἐκάλυψε Φαραὼ σὺν ἅρμασιν, ὁ συντρίβων πολέμους ἐν ὑψηλῷ βραχίονι,ἄσωμεν αὐτῷ, ὅτι δεδόξασται.
Μετάφραση
Με τα ύδατα της θάλασσας σκέπασε τον Φαραώ μαζί με τα άρματά του Αυτός ο οποίος συντρίβει τους εχθρούς με πανίσχυρο χέρι. Ας ψάλλουμε σε Αυτόν, γιατί είναι δοξασμένος.
Ερμηνεία
Στην ά ωδή του κανόνα της εορτής ο ειρμός, ο οποίος αποτελεί και την καταβασία, αναφέρεται ως συνήθως στην έξοδο των Ισραηλιτών από την Αίγυπτο και στο θαυμαστό γεγονός της διάβασης της Ερυθράς θαλάσσης. Ο ιερός Κοσμάς αναφέρεται στον καταποντισμό του Φαραώ, αλλά και όλων των Αιγυπτίων και των αρμάτων τους, στη θάλασσα. «Πολέμους» ο υμνογράφος εννοεί τους πολεμίους και εχθρούς τους οποίους ο Κύριος συντρίβει «κατά παραχώρηση, καθότι είναι ειρηνάρχης και ειρηνοδότης» .
Τη φράση «ἐν ὑψηλῷ βραχίονι» τη δανείζεται από τα αποσπάσματα του βιβλίου της Εξόδου: «Καί εἶπε Κύριος πρὸς Μωυσῆν· ἤδη ὄψει ἃ ποιήσω τῷ Φαραώ· ἐν γὰρ χειρὶ κραταιᾷ ἐξαποστελεῖ αὐτοὺς καὶ ἐν βραχίονι ὑψηλῷ ἐκβαλεῖ αὐτοὺς ἐκ τῆς γῆς αὐτοῦ» και« ἐγὼ Κύριος καὶ ἐξάξω ὑμᾶς ἀπὸ τῆς δυναστείας τῶν Αἰγυπτίων καὶ ρύσομαι ὑμᾶς ἐκ τῆς δουλείας καὶ λυτρώσομαι ὑμᾶς ἐν βραχίονι ὑψηλῷ καὶ κρίσει μεγάλῃ».
Όμως τη συναντούμε και στην ε ́ ωδή του Ησαΐα: « Κύριε, ὑψηλός σου ὁ βραχίων, καὶ οὐκ ᾔδεισαν, γνόντες δὲ αἰσχυνθήσονται. Ζῆλος λήψεται λαὸν ἀπαίδευτον, καὶ νῦν πῦρ τοὺς ὑπεναντίους ἔδεται».
Ο μελωδός ίσως δεν μιλά για τον «υψηλό βραχίονα» του Θεού, αλλά για τον ευρισκόμενο ψηλά βραχίονά Του. Και αυτό για να αναδείξει ακόμη περισσότερο την πλήρη συντριβή των πολεμίων και εχθρών Του. Καθότι όπως γράφει ο άγιος Νικόδημος, οι ισχυροί και δυνατοί της γης συνηθίζουν να σηκώνουν ψηλά το χέρι να κτυπήσουν τους πιο αδύνατους. Όμως ο Θεός, «ὁ κατοικῶν ἐν οὐρανοῖς» «ὁ ἐν ὑψηλοῖς κατοικῶν», επειδή ο βραχίονάς του βρίσκεται και είναι υψηλότερος από τους πολεμίους Του, τους καταποντίζει και σώζει το λαό Του, όχι μόνο με τον δυνατό και ανίκητο βραχίονά του, αλλά και με το υψηλό σήκωμά Του. Άλλωστε πολλές είναι οι περιπτώσεις στην Παλαιά Διαθήκη κατά τις οποίες ο Θεός βλέποντας τις πολλές αμαρτίες των πολεμίων ανθρώπων σήκωνε τον βραχίονά του για να βάλει ένα τέλος σε αυτές. Γι’ αυτό και ο προφήτης Δαυίδ διακρίνοντας την αδικία των ισχυρών έναντι των αδυνάτων, παρακαλούσε: «ἀνάστα, Κύριε, σῶσόν με, ὁ Θεός μου, ὅτι σὺ ἐπάταξας πάντας τοὺς ἐχθραίνοντάς μοι ματαίως, ὀδόντας ἁμαρτωλῶν συνέτριψας» , αλλά και « ἀνάστηθι, Κύριε ὁ Θεός μου, ὑψωθήτω ἡ χείρ σου, μὴ ἐπιλάθῃ τῶν πενήτων».
Ὠδὴ α' Ἦχος δ'( Ιαμβικός Κανόνας Αγίου Ιωάννου του Δαμασκηνού )
Ειρμός
Θείω καλυφθεὶς ὁ βραδύγλωσσος γνόφω.
Ἐρρητόρευσε τὸν θεόγραφον νόμον
Ἰλὺν γὰρ ἐκτινάξας ὄμματος νόου,
Ὁρᾷ τὸν ὄντα, καὶ μυεῖται Πνεύματος
Γνῶσιν, γεραίρων ἐνθέοις τοὶς ἄσμασιν.
Μετάφραση
Αφού καλύφθηκε από θεϊκό σκοτάδι ο βραδύγλωσσος Μωϋσής, ρητόρευσε τον Νόμο τον γραμμένο από τον Θεό. Και αφού πέταξε τη λάσπη (την ακαθαρισία) μακριά από τα μάτια του νου του, βλέπει τον Θεό τον αληθινό, και μυείται στη γνώση του Αγίου Πνεύματος, δοξάζοντάς Τον με θεϊκά άσματα.
Ερμηνεία
Ο βραδύγλωσσος Μωυσής όταν ανέβηκε στο όρος Σινά «εἰσῆλθεν εἰς τὸν γνόφον, οὗ ἦν ὁ Θεός» και εκεί αφού για σαράντα ημέρες και νύκτες συνομίλησε με τον Θεό, έλαβε θεία φώτιση και ικανότητα να ρητορεύει. Έτσι κήρυξε στον Ισραηλιτικό λαό το Νόμο που παρέλαβε από τον Θεό, τις 10 εντολές και όλες τις άλλες προσταγές Του που γράφονται στο βιβλίο της Εξόδου, του Λευιτικού και του Δευτερονομίου. Με τον ειρμό αυτό ο ποιητής μας θυμίζει έμμεσα πως μέχρι το γεγονός της Πεντηκοστής στους Αποστόλους, οι Ιουδαίοι εόρταζαν ως Πεντηκοστή την παραλαβή του νόμου του Θεού από τον προφήτη Μωυσή στο όρος Σινά.
Ο ιερός μελωδός με το στίχο «Ἰλὺν γὰρ ἐκτινάξας ὄμματος νόου», αναδεικνύει την πνευματική προετοιμασία του Μωυσή για να συναντήσει τον Θεό, μιας και καθάρισε κάθε ρύπο, κάθε ακαθαρσία από το νου του, το μάτι της ψυχής, για να καταφέρει και να αξιωθεί να δει και να μιλήσει με τον Όντα Θεό, «καὶ εἶπεν ὁ Θεὸς πρὸς Μωυσῆν λέγων· ἐγώ εἰμι ὁ ὤν». Άλλωστε «ὁ λύχνος τοῦ σώματός ἐστιν ὁ ὀφθαλμός σου, ὅταν ὁ ὀφθαλμός σου ἁπλοῦς ᾖ, καὶ ὅλον τὸ σῶμά σου φωτεινόν ἐστιν· ἐπὰν δὲ πονηρὸς ᾖ, καὶ τὸ σῶμά σου σκοτεινόν». Το ίδιο συμβαίνει και με την ψυχή, της οποίας το μάτι είναι ο νους. Αν ο νους είναι απλός και καθαρός τότε και η ψυχή είναι καθαρή και μπορεί να συναντήσει τον Θεό, «μακάριοι οἱ καθαροὶ τῇ καρδίᾳ, ὅτι αὐτοὶ τὸν Θεὸν ὄψονται».
Ο πατήρ Παναγιώτης Ε. Χαβάτζας στάθηκε στη φράση “μυείται Πνεύματος”, όπου το ρήμα μύω σημαίνει επί των οφθαλμών κλείομαι, κλείνω τους οφθαλμούς, και επί των χειλέων συστέλλομαι. Στη δεδομένη περίπτωση αντλώ όχι από πηγή του αισθητού κόσμου, αλλά από την πηγή του Θείου Φωτός εντός μου .
Ο μελωδός σε αυτή την πρώτη ωδή που σχετίζεται με την ωδή του Μωυσή, προσαρμόζει την εορτή της Πεντηκοστής και παραλληλίζει τον πριν βραδύγλωσσο προφήτη Μωυσή, που με τη γνώση του Αγίου Πνεύματος αναδείχθηκε ένας εύλαλος ρήτορας, με τους πριν αγράμματους ψαράδες μαθητές του Χριστού, οι οποίοι την ημέρα της Πεντηκοστής έγιναν Απόστολοι της Οικουμένης και σοφοί ρήτορες.
Ὠδὴ γ' (Κανόνας αγίου Κοσμά επισκόπου Μαϊουμά)
Ειρμός
Τὴν ἐξ ὕψους δύναμιν τοὶς Μαθηταῖς, Χριστέ, ἕως ἂν ἐνδύσησθε ἔφης, καθίσατε ἐν Ἱερουσαλήμ, ἐγὼ δὲ ὡς ἐμὲ Παράκλητον ἄλλον, Πνεῦμα τὸ ἐμόν τε καὶ Πατρός ἀποστελῶ, ἐν ὧ στερεωθήσεσθε.
Μετάφραση
Στους μαθητές, Χριστέ είπες· καθίστε στην Ιερουσαλήμ, έως ότου ντυθείτε την εξ ύψους δύναμη. Κι εγώ θα σας στείλω άλλον Παράκλητο (Παρηγορητή) όπως εμένα, το Πνεύμα το δικό μου και του Πατρός, με το οποίο θα στερεωθείτε στην πίστη.
Ερμηνεία
Ο ποιητής εδώ αναφέρεται στην υπόσχεση του Χριστού στους μαθητές του πριν το Πάθος Του, πως θα τους στείλει το Πανάγιο Πνεύμα, « καὶ ἐγὼ ἐρωτήσω τὸν πατέρα καὶ ἄλλον παράκλητον δώσει ὑμῖν, ἵνα μένῃ μεθ ̓ ὑμῶν εἰς τὸν αἰῶνα, τὸ Πνεῦμα τῆς ἀληθείας». Την ίδια υπόσχεση δίνει στους μαθητές και μετά την Ανάσταση, «καὶ ἰδοὺ ἐγὼ ἀποστέλλω τὴν ἐπαγγελίαν τοῦ πατρός μου ἐφ ̓ ὑμᾶς· ὑμεῖς δὲ καθίσατε ἐν τῇ πόλει ἕως οὗ ἐνδύσησθε ἐξ ὕψους δύναμιν».
Ο Χριστός συμβουλεύει τους μαθητές Του να καθίσουν στην Ιερουσαλήμ έως ότου ενδυθούν με δύναμη εξ ύψους, εννοώντας τον Παράκλητο. Με τη φράση «ἐγὼ δὲ ὡς ἐμὲ Παράκλητον ἄλλον» διατυπώνει το δόγμα περί του τρίτου προσώπου της Αγίας Τριάδος, το Άγιο Πνεύμα. Με το «ὡς ἐμὲ» διατυπώνεται το ομοούσιο του Αγίου Πνεύματος με τον Χριστό, ενώ με το «ἄλλον» η διαφορετική υπόσταση των δύο προσώπων. Το «ἄλλον» όμως χρησιμοποιείται και γιατί οι μαθητές θεωρούσαν ως «παράκλητο», δηλαδή παρηγορητή, και τον Χριστό. Όλα αυτά τα στοιχεία συνοψίζονται στο λόγο του αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου εις την Πεντηκοστήν: «Διὰ τοῦτο, μετὰ Χριστὸν μὲν, ἵνα Παράκλητος ἡμῖν μὴ λείπῃ· Ἄλλος δὲ, ἵνα σὺ τὴν ὁμοτιμίαν ἐνθυμηθῇς. Τὸ γὰρ, ἄλλος, ἄλλος οἷος ἐγὼ, καθίσταται. Τοῦτο δὲ συνδεσποτείας, ἀλλ ̓ οὐκ ἀτιμίας ὄνομα. Τὸ γὰρ, ἄλλος, οὐκ ἐπὶ τῶν ἀλλοτρίων, ἀλλ ̓ ἐπὶ τῶν ὁμοουσίων οἶδα λεγόμενον».
Ωδή γ΄ ( Ιαμβικός Κανόνας Αγίου Ιωάννου του Δαμασκηνού)
Ειρμός
Ἔρρηξε γαστρὸς ἠτεκνωμένης πέδας,
Ὕβριν τε δυσκάθεκτον εὐτεκνουμένης,
Μόνη προσευχὴ τῆς Προφήτιδος πάλαι
Ἄννης, φερούσης πνεῦμα συντετριμμένον,
Πρὸς τὸν δυνάστην, καὶ Θεὸν τῶν γνώσεων.
Μετάφραση
Διέλυσε τα δεσμά της στείρας κοιλιάς της Άννας και την ακατάσχετη (την ασυγκράτητη, ανυπόφορη) περιφρόνηση της πολύτεκνης Φεννάνας μόνη η προσευχή της προφήτισσας Άννας παλαιά, η οποία είχε πνεύμα συντετριμμένο (ταπεινό), προς τον εξουσιαστή και παντογνώστη Θεό.
Ερμηνεία
Στην παρούσα ωδή, η οποία αποτελεί και ύμνο της προφήτιδος Άννης, ο Δαμασκηνός σχετίζει την καρδιακή προσευχή της προφήτιδος με την ημέρα της Πεντηκοστής. Η ατεκνία της Άννας προς τον Θεό διαλύθηκε με μόνη την προσευχή. Αυτή ήταν η αιτία και της παύσης των ύβρεων και του χλευασμού προς το πρόσωπό της από τη δεύτερη γυναίκα του Ελκανά, τη Φεννάνα, η οποία ήταν γόνιμη και είχε χαρίσει στον κοινό άντρα τους πολλά παιδιά.
Ο άγιος Νικόδημος σημειώνει πως η προσευχή της Άννας έλυσε τα δεσμά της στειρώσεως γιατί ήταν «συντροφευμένη» με ένα πνεύμα συντετριμμένο και τεταπεινωμένο, το οποίο είναι μια θυσία ευπρόσδεκτος στον Θεό, επάνω από κάθε θυσία ζώου και ολοκαυτώματος, «Κύριε, τὰ χείλη μου ἀνοίξεις, καὶ τὸ στόμα μου ἀναγγελεῖ τὴν αἴνεσίν σου, ὅτι εἰ ἠθέλησας θυσίαν, ἔδωκα ἄν· ὁλοκαυτώματα οὐκ εὐδοκήσεις. Θυσία τῷ Θεῷ πνεῦμα συντετριμμένον, καρδίαν συντετριμμένην καὶ τεταπεινωμένην ὁ Θεὸς οὐκ ἐξουδενώσει».
Και η προσευχή της εισακούσθηκε και δεν γέννησε μόνο τον προφήτη Σαμουήλ αλλά και άλλα παιδιά.
Η τελευταίοι χαρακτηρισμοί «δυνάστης» και «Θεός των γνώσεων» είναι δανεισμένοι, ο μεν πρώτος από τον Απόστολο Παύλο «ἣν καιροῖς ἰδίοις δείξει ὁ μακάριος καὶ μόνος δυνάστης» και ο δεύτερος από την ωδή της Άννας «μὴ καυχᾶσθε, καὶ μὴ λαλεῖτε ὑψηλά, μὴ ἐξελθέτω μεγαλορρημοσύνη ἐκ τοῦ στόματος ὑμῶν, ὅτι Θεὸς γνώσεων Κύριος καὶ Θεὸς ἑτοιμάζων ἐπιτηδεύματα αὐτοῦ».
Ο μελωδός χαρακτηρίζει τον Θεό, Θεό των γνώσεων όχι μόνο γιατί είναι παντογνώστης, αλλά και γιατί είναι πηγή γνώσεων και για τους ανθρώπους , όπως μαρτυρά και ο προφητάναξ Δαυίδ.
Φωτό: κα Σοφία Μπούτση-Καρύδη
Ὠδὴ δ'(Κανόνας αγίου Κοσμά επισκόπου Μαϊουμά)
Ειρμός
Κατανοῶν ὁ Προφήτης, τὴν ἐπ' ἐσχάτων σου Χριστὲ ἔλευσιν, ἀνεβόα, τὴν σὴν εἰσακήκοα Κύριε δυναστείαν, ὅτι πάντας τοῦ σῶσαι, τοὺς χριστούς σου ἐλήλυθας.
Μετάφραση
Κατανοώντας ο Προφήτης, Χριστέ, τον ερχομό σου κατά τα τελευταία χρόνια, φώναξε δυνατά· άκουσα , Κύριε, με προσοχή για τη δική σου δύναμη, ότι δηλαδή ήλθες να σώσεις όλους τους χρισμένους με τη χάρη σου.
Ερμηνεία
Η ωδή αυτή, που αποτελεί και ύμνο του προφήτη Αββακούμ, στηρίζεται στην αντίστοιχη βιβλική ωδή και ο ποιητής δανείζεται δύο χωρία από το βιβλίο του προφήτη για να τη συνθέσει. «Κύριε, εἰσακήκοα τὴν ἀκοήν σου καὶ ἐφοβήθην· Κύριε, κατενόησα τὰ ἔργα σου καὶ ἐξέστην» και «ἐξῆλθες εἰς σωτηρίαν λαοῦ σου τοῦ σῶσαι τὸν Χριστόν σου» Ο προφήτης Αββακούμ κατανοεί, δηλαδή προβλέπει, την έλευση του Χριστού. Προφητεύει το μυστήριο της θείας ενανθρωπήσεως. Ο άγιος Νικόδημος παρατηρεί πως με τη λέξη «χριστούς» ο μελωδός σε αυτό το σημείο εννοεί όλους εκείνους που χρίζονται μετά το άγιο Βάπτισμα.
Ωδή δ΄( Ιαμβικός Κανόνας Αγίου Ιωάννου του Δαμασκηνού)
Ειρμός
Ἄναξ ἀνάκτων, οἷος ἐξ οἵου μόνος,
Λόγος προελθῶν, Πατρὸς ἐξ ἀναιτίου.
Ἰσοσθενές σου Πνεῦμα τοὶς Ἀποστόλοις,
Νημερτὲς ἐξέπεμψας ὡς εὐεργέτης,
Ἄδουσι, Δόξα τῶ κράτει σου, Κύριε.
Μετάφραση
Εσύ που γεννήθηκες μόνος από μόνο, δηλαδή Λόγος που προήλθες από Πατέρα αναίτιο, αυθύπαρκτο, (που δεν έχει από άλλον την αιτία της υπάρξεως του). Ως ευεργέτης έστειλες ισοδύναμο μ΄εσένα, αψευδές (αλάνθαστο) Πνεύμα στους Αποστόλους, οι οποίοι ψάλλουν· δόξα στη δύναμή σου, Κύριε, Βασιλέα Βασιλέων.
Ερμηνεία
Ο Δαμασκηνός συνθέτοντας αυτό τον ειρμό χαρακτηρίζει τον Χριστό ως ο «Ἄναξ ἀνάκτων». Παρόμοιο χαρακτηρισμό εντοπίζουμε στον Απόστολο Παύλο, «βασιλεὺς τῶν βασιλευόντων καὶ κύριος τῶν κυριευόντων”. Τη φράση «οἷος ἐξ οἵου μόνος» δανείζεται ο μελωδός από τον άγιο Γρηγόριο τον θεολόγο «Υἱὸς ἀνάρχου Οἶος, καὶ μούνοιο μονώτατος».
Ο άγιος Νικόδημος σημειώνει πως ο ποιητής παρόλο που χρησιμοποιεί τη λέξη «οἷος», η οποία σημαίνει μόνος, επαναλαμβάνει τη λέξη στον ίδιο στίχο ή κατά πλεονασμό και περίσσεια όπως συνηθίζουν οι ποιητές, ή προς βεβαίωση και έμφαση πως μόνο ο Υιός είναι γεννητός από τον Πατέρα και κανένα άλλο πρόσωπο, δηλαδή το Άγιο Πνεύμα , όπως μαρτυρά και ο άγιος Γρηγόριος ο θεολόγος στον λόγο του προς τον φιλόσοφο Ήρωνα « Ἀληθῶς υἱὸν τὸν Υἱόν, ὅτι μόνος, καὶ μόνου, καὶ μόνως, καὶ μόνον».
Στη συνέχεια ο μελωδός συνεχίζει να θεολογεί ποιητικά αναφέροντας τη σχέση του γεννημένου Λόγου, ο οποίος προήλθε από τον «αναίτιο» Πατέρα, τον Πατέρα χωρίς αρχή ή αιτία. «Τῆς τε γὰρ τοῦ ἀναιτίου δόξης μετέχοι ἄν, ὅτι ἐκ τοῦ ἀναιτίου» κατά τον άγιο Γρηγόριο, «Ὁ μὲν γὰρ Πατὴρ ἀναίτιος καὶ ἀγέννητος» κατά τον ίδιο τον Δαμασκηνό.
Ο γεννημένος λοιπόν Λόγος από τον Πατέρα, «ὃς διῆλθεν εὐεργετῶν καὶ ἰώμενος πάντας τοὺς καταδυναστευομένους ὑπὸ τοῦ διαβόλου» ως ευεργέτης δηλαδή των ανθρώπων, απέστειλε το «ισοσθενές» και «νημερτές» Άγιο Πνεύμα. «Ισοσθενές» εννοώντας ισοδύναμο με τα άλλα δύο πρόσωπα, «τὸ τῷ Πατρὶ καὶ Υἱῷ συμπροσκυνούμενον καὶ συνδοξαζόμενον ὡς ὁμοούσιόν τε καὶ συναΐδιον, τὸ τοῦ Θεοῦ Πνεῦμα» και «Πάντα οὖν, ὅσα ἔχει ὁ Υἱός, καὶ τὸ Πνεῦμα ἐκ τοῦ Πατρὸς ἔχει καὶ αὐτὸ τὸ εἶναι. Καὶ εἰ μὴ ὁ Πατήρ ἐστιν, οὐδὲ ὁ Υἱός ἐστιν οὐδὲ τὸ Πνεῦμα».«Νημερτές» εννοώντας αληθές , καθώς το Άγιο Πνεύμα στέκει πέρα από το ψεύδος.
Ολοκληρώνοντας ο ποιητής τον συγκεκριμένο ειρμό, τοποθετεί στο στόμα των Αποστόλων τη χαρακτηριστική φράση της 4ης βιβλικής ωδής του Αββακούμ «Δόξα τῶ κράτει σου, Κύριε», συνδυάζοντας για μια ακόμη φορά την εορτή με το περιεχόμενο της κάθε ωδής.
Ὠδὴ ε'(Κανόνας αγίου Κοσμά επισκόπου Μαϊουμά)
Ειρμός
Τὸ διὰ τὸν φόβον σου ληφθὲν Κύριε, ἐν γαστρὶ τῶν Προφητῶν, καὶ κυηθὲν ἐπὶ τῆς γῆς πνεῦμα σωτηρίας, ἀποστολικὰς καρδίας κτίζει καθαράς, καὶ ἐν τοῖς πιστοίς εὐθὲς ἐγκαινίζεται, φῶς γὰρ καὶ εἰρήνη, διότι τὰ σὰ προστάγματα.
Μετάφραση
Το Πνεύμα της σωτηρίας, το οποίο χάρη στο φόβο σου συνελήφθη, Κύριε, πνευματικά στα σπλάχνα των Προφητών, και κυοφορήθηκε επάνω στη γη, κάνει καθαρές τις καρδιές των Αποστόλων, και εγκαινίζεται (ανανεώνεται) στους πιστούς οδηγώντας τους στην ευθεία οδό. Διότι τα προστάγματά σου είναι φως και ειρήνη.
Ερμηνεία
Ο ιερός Κοσμάς στον ειρμό αυτό των καταβασιών δανείζεται λόγια του προφήτη Ησαΐα, «διὰ τὸν φόβον σου, Κύριε, ἐν γαστρὶ ἐλάβομεν καὶ ὠδινήσαμεν καὶ ἐτέκομεν· πνεῦμα σωτηρίας σου ἐποιήσαμεν ἐπὶ τῆς γῆς», αλλά και από τον 50ο ψαλμό του βασιλέως Δαυίδ, «καρδίαν καθαρὰν κτίσον ἐν ἐμοί, ὁ Θεός, καὶ πνεῦμα εὐθὲς ἐγκαίνισον ἐν τοῖς ἐγκάτοις μου».
Στην Παλαιά Διαθήκη οι Προφήτες έχοντας φόβο Θεού, μέσω του Αγίου Πνεύματος έβλεπαν τον Χριστό και μιλούσαν γι’ Αυτόν, «οὐ γὰρ θελήματι ἀνθρώπου ἠνέχθη προφητεία ποτέ, ἀλλὰ ὑπὸ πνεύματος ἁγίου φερόμενοι ἐλάλησαν ἀπὸ Θεοῦ ἄνθρωποι»
Ο ιερός μελωδός παρομοιάζει αυτόν τον φωτισμό ως ένα πνευματικό τοκετό που δέχθηκαν οι Προφήτες στη «γαστέρα» τους, δηλαδή στην καρδιά τους και στο νου τους. Το αποτέλεσμα αυτού του τοκετού ήταν η θεόπνευστος διδασκαλία τους και η προετοιμασία του λαού για την έλευση του Θεανθρώπου Χριστού. Αυτό, το ίδιο Πνεύμα, ενήργησε ως καθαρτικό στις καρδιές των Αποστόλων κατά την ημέρα της Πεντηκοστής καθιστώντας μέλη του Σώματος του Χριστού όχι μόνο τους ίδιους αλλά και όλους τους πιστούς, οδηγώντας τους, ως «ευθές Πνεύμα», σε «οδόν ευθείαν», δηλαδή στην τήρηση των εντολών του Θεού.
Ο ποιητής κλείνει την ωδή αυτή με τα λόγια του προφήτη, «ἐκ νυκτὸς ὀρθρίζει τὸ πνεῦμα μου πρός σε, ὁ Θεός, διότι φῶς τὰ προστάγματά σου ἐπὶ τῆς γῆς», καθότι οι Απόστολοι δίδαξαν τα προστάγματα του Θεού στους ανθρώπους, δηλαδή το νόμο του Θεού ο οποίος αποτελεί όχι μόνο το φως για τους πιστούς αλλά και και εξασφαλίζει την ειρήνη σε όλους καθώς Εκείνος είναι η αιτία και του φωτός και της ειρήνης, «ἐγὼ ὁ κατασκευάσας φῶς καὶ ποιήσας σκότος, ὁ ποιῶν εἰρήνην καὶ κτίζων κακά· ἐγὼ Κύριος ὁ Θεὸς ὁ ποιῶν πάντα ταῦτα».
Ὠδὴ ε΄ ( Ιαμβικός Κανόνας Αγίου Ιωάννου του Δαμασκηνού)
Ειρμός
Λυτήριον κάθαρσιν ἀμπλακημάτων,
Πυρίπνοον δέξασθε Πνεύματος δρόσον,
Ὦ τέκνα φωτόμορφα τῆς Ἐκκλησίας,
Νὺν ἐκ Σιῶν γὰρ ἐξελήλυθε νόμος,
Ἡ γλωσσοπυρσόμορφος Πνεύματος χάρις.
Μετάφραση
Ω! Τέκνα φωτόμορφα της Εκκλησίας, δεχθείτε την πυρίπνοη δροσιά (τη δροσιά που πνέει φωτιά) του Αγίου Πνεύματος, δηλαδή την κάθαρση που απαλλάσσει από τα αμαρτήματα. Διότι τώρα από την Ιερουσαλήμ βγήκε ως άλλος νόμος, η χάρη του Αγίου Πνεύματος με μορφή πύρινων γλωσσών.
Ερμηνεία
Σε μια ακόμη ωδή ο ποιητής προσαρμόζει την υπόθεση της εορτής της Πεντηκοστής με την υπόθεση της βιβλικής ωδής, η οποία εδώ ανήκει στον Ησαΐα. Απευθυνόμενος ο ποιητής στους Χριστιανούς τους αποκαλεί φωτόμορφα τέκνα της Εκκλησίας. Τα πρώτα χρόνια του Χριστιανισμού πολλοί κατηχούμενοι βαπτίζονταν κατά τη μέρα της Αναστάσεως, ενώ και άλλοι κατά τη μέρα της Πεντηκοστής, δεχόμενοι το άγιο Βάπτισμα, δηλαδή τον φωτισμό. Γι’ αυτό και αποκαλούνται από τον ιερό Δαμασκηνό «τέκνα φωτόμορφα», δηλαδή με φωτεινή μορφή. Με το Βάπτισμα όμως δέχθηκαν και την πυρίπνοη δροσιά του Αγίου Πνεύματος, το οποίο τους καθάρισε από κάθε αμάρτημα . Ο άγιος Γρηγόριος ο θεολόγος σημειώνει: «ἀρχὴν μὲν τὸ τοῦ ἐμοῦ Χριστοῦ βάπτισμα λαμβάνει, τοῦ ἀληθινοῦ φωτὸς, τοῦ φωτίζοντος πάντα ἄνθρωπον ἐρχόμενον εἰς τὸν κόσμον· ἐνεργεῖ δὲ τὴν ἐμὴν κάθαρσιν, καὶ βοηθεῖ τῷ φωτὶ, ὃ παρ ̓ αὐτοῦ λαβόντες ἄνωθεν ἀπ ̓ ἀρχῆς, ἐκ τῆς ἁμαρτίας ἐζοφώσαμέν τε καὶ συνεχέαμεν».
Ο άγιος Ιωάννης Δαμασκηνός αναφερόμενος στα φωτόμορφα αυτά τέκνα, τα καλεί να δεχθούν την «πυρίπνοο δρόσο του Πνεύματος». Τη δροσιά δηλαδή του Αγίου Πνεύματος η οποία όμως ταυτόχρονα πνέει σαν πυρ. Εδώ ο ποιητής μιλά για τη δροσοβόλο χάρη του αγιασμένου νερού κατά το Βάπτισμα και ταυτόχρονα την φωτιστική πύρινη ενέργεια του Αγίου Πνεύματος. Αποτέλεσμα αυτού είναι η κάθαρση όλων των αμαρτιών του βαπτιζομένου. Ο συνδυασμός εορτής και βιβλικής ωδής επιτυγχάνεται από τον ποιητή με την αναφορά στο βιβλίο του Ησαΐα: «ἐκ γὰρ Σιὼν ἐξελεύσεται νόμος καὶ λόγος Κυρίου ἐξ Ιερουσαλήμ».
Ο μεν Ησαΐας αναφέρεται στο Ευαγγέλιο του Κυρίου κατά την ενανθρώπισή Του, ο δε ιερός Δαμασκηνός προσαρμόζει στις λέξεις αυτές το νόημα της εορτής της Πεντηκοστής. Δηλαδή την επιφοίτηση «ἐν εἴδει πυρίνων γλωσσῶν» του Αγίου Πνεύματος, στους Αποστόλους καθιστώντας τους κήρυκες του Νόμου και του Λόγου του Θεού, δηλαδή του Ευαγγελίου, δεχόμενοι την εκ Σιών προελθούσα γλωσσοπυρσόμορφο χάρη.
Ὠδὴ ς'(Κανόνας αγίου Κοσμά επισκόπου Μαϊουμά)
Ειρμός
Ναυτιῶν τῶ σάλω, τῶν βιοτικῶν μελημάτων, συμπλόοις ποντούμενος ἁμαρτίαις, καὶ ψυχοφθόρω θηρὶ προσριπτούμενος, ὡς ὁ Ἰωνὰς Χριστὲ βοῶ σοί, Ἐκ θανατηφόρου μὲ βυθοῦ ἀνάγαγε.
Μετάφραση
Καθώς ζαλίζομαι από την τρικυμία των βιοτικών φροντίδων, και καταποντίζομαι από τις αμαρτίες που συμπλέουν μαζί μου, και καθώς πέφτω στο στόμα του ψυχοφθόρου θηρίου, του διαβόλου, όπως ο Ιωνάς, Χριστέ, σου φωνάζω· βγάλε με από το θανατηφόρο βυθό.
Ερμηνεία
Ο μελωδός στον παρόντα ειρμό τοποθετεί τον εαυτό του στη θέση του προφήτη Ιωνά, καθώς νοιώθει την πνευματική του κατάσταση σαν μια θάλασσα φουρτουνιασμένη και απειλούμενη από το κήτος που απείλησε και τον προφήτη. Η συναίσθηση των αμαρτιών και οι βιοτικές μέριμνες είναι οι αιτίες που οδηγούν τον Κοσμά σε αυτούς τους παραλληλισμούς. Οδηγούμενος από ταπείνωση ο ιερός μελωδός αναφωνεί στο τέλος της ωδής όπως ο προφήτης: «κατέβην εἰς γῆν, ἧς οἱ μοχλοὶ αὐτῆς κάτοχοι αἰώνιοι, καὶ ἀναβήτω ἐκ φθορᾶς ἡ ζωή μου, πρὸς σὲ Κύριε ὁ Θεός μου»
.Ὠδὴ ς΄ ( Ιαμβικός Κανόνας Αγίου Ιωάννου του Δαμασκηνού)
Ειρμός
Ἱλασμὸς ἡμῖν Χριστὲ καὶ σωτηρία,
Ὁ Δεσπότης ἔλαμψας ἐκ τῆς Παρθένου,
Ἵν, ὡς Προφήτην θηρὸς ἐκ θαλατίου,
Στέρνων Ἰωνᾶν, τῆς φθορᾶς διαρπάσης,
Ὅλον τὸν Ἀδάμ, παγγενῆ πεπτωκότα.
Μετάφραση
Ως συγχώρηση για μας, Χριστέ, και σωτηρία, Εσύ ο Κύριος ανέτειλες από την Παρθένο, ώστε, όπως τον Προφήτη Ιωνά (τον άρπαξες) από τα σπλάχνα του θαλάσσιου θηρίου, έτσι να αρπάξεις από τη φθορά ολόκληρο τον Αδάμ, στην οποία (φθορά) έπεσε μαζί με όλο το γένος του.
Ερμηνεία
Τη συγκεκριμένη ωδή που ανήκει στον προφήτη Ιωνά, ο μελωδός τη σχετίζει περισσότερο με το μυστήριο της θείας ενανθρωπήσεως και σωτηρίας, παρά με την εορτή της Πεντηκοστής. Ο Χριστός, το φως του κόσμου , ανέτειλε από την Παρθένο Μαρία και ήρθε ως ιλασμός και σωτηρία των ανθρώπων . Όχι μόνο για τους πρωτόπλαστους, αλλά για ολόκληρο το ανθρώπινο γένος που είχε πέσει στην αμαρτία, όπως και τον προφήτη Ιωνά, τον οποίο έσωσε από την κοιλιά του κήτους. Κατά τον ιερό Θεοφύλακτο στην ερμηνεία του στην ιστορία του προφήτη Ιωνά, αλληγορικά λαμβάνει τον Ιωνά ως την ανθρώπινη φύση, ως τον άνθρωπο δηλαδή ο οποίος προσπαθεί να φύγει από προσώπου Κυρίου και κρύβεται από Αυτόν λόγω της παρακοής του.
Αυτός ο άνθρωπος βρίσκει διέξοδο στη θάλασσα και χρησιμοποιεί το σώμα του ως πλοίο για να διαφύγει. Όμως οι πονηροί δαίμονες σηκώνουν κύματα ηδονών και άλλων πειρασμών και βουλιάζουν την ψυχή, αλλά και το σώμα. Για να σωπάσουν τα κύματα είναι ανάγκη κάποιος να θυσιαστεί. Μετά από κλήρο, από τη βουλή του Θεού Πατέρα δηλαδή, ο Κύριος ενδύεται την ανθρώπινη σάρκα και ρίχνεται στα κύματα μέχρι τα κύματα να σωπάσουν, οι ηδονές να παύσουν και ο θάνατος να νικηθεί. Έτσι επήλθε η γαλήνη και η ειρήνη στη ζωή των ανθρώπων.
Ὠδὴ ζ'(Κανόνας αγίου Κοσμά επισκόπου Μαϊουμά)
Ειρμός
Οἱ ἐν καμίνῳ τοῦ πυρὸς ἐμβληθέντες ὅσιοι Παῖδες, τὸ πὺρ εἰς δρόσον μετέβαλον, διὰ τῆς ὑμνωδίας, οὕτω βοῶντες, Εὐλογητὸς εἶ Κύριε, ὁ Θεὸς τῶν Πατέρων ἡμῶν.
Μετάφραση
Οι ευσεβείς νέοι που ρίχθηκαν στο καμίνι της φωτιάς, μετέβαλαν τη φωτιά σε δροσιά με την υμνωδία ψάλλοντας ως εξής:Είσαι, Κύριε, δοξασμένος, ο Θεός των πατέρων μας.
Ερμηνεία
Στην ωδή αυτή ο ποιητής αναφέρεται στο θαύμα της μεταβολής της φλόγας σε δροσιά μέσα στο καμίνι του πυρός από τους τρεις νέους Ισραηλίτες που ο βασιλιάς Ναβουχοδονόσορας τιμώρησε και έβαλε, καθώς δεν υπάκουσαν στην εντολή του, «καὶ ἄνδρας ἰσχυροὺς ἰσχύϊ εἶπε πεδήσαντας τὸν Σεδράχ, Μισὰχ καὶ ̓Αβδεναγὼ ἐμβαλεῖν εἰς τὴν κάμινον τοῦ πυρὸς τὴν καιομένην». Όμως σε αντίθεση με την διήγηση της Παλαιάς Διαθήκης, ο μελωδός στο τροπάριο αυτό αναφέρει πως η υμνωδία των τριών νέων ήταν αυτή που μετέτρεψε τη φωτιά σε δροσιά.
Η Γραφή αναφέρει πως ο άγγελος ήταν η αιτία αυτής της μεταβολής, «ὁ δὲ ἄγγελος Κυρίου συγκατέβη ἅμα τοῖς περὶ τὸν ̓Αζαρίαν εἰς τὴν κάμινον καὶ ἐξετίναξε τὴν φλόγα τοῦ πυρὸς ἐκ τῆς καμίνου καὶ ἐποίησε τὸ μέσον τῆς καμίνου ὡς πνεῦμα δρόσου διασυρίζον, καὶ οὐχ ἥψατο αὐτῶν τὸ καθόλου τὸ πῦρ καὶ οὐκ ἐλύπησεν οὐδὲ παρηνώχλησεν αὐτοῖς».
Ύστερα από αυτό το γεγονός ακολούθησε και η υμνωδία των Παίδων, «Τότε οἱ τρεῖς ὡς ἐξ ἑνὸς στόματος ὕμνουν καὶ ἐδόξαζον καὶ ηὐλόγουν τὸν Θεὸν ἐν τῇ καμίνῳ».
Ο άγιος Νικόδημος ο αγιορείτης παρατηρεί πως ο ποιητής θεωρεί ως υμνωδία των Νέων την προσευχή που έκαναν όταν μπήκαν στο καμίνι: «Και συστὰς ̓Αζαρίας προσύξατο οὕτως καὶ ἀνοίξας τὸ στόμα αὐτοῦ ἐν μέσῳ τοῦ πυρὸς εἶπεν· Εὐλογητὸς εἶ, Κύριε ὁ Θεὸς τῶν πατέρων ἡμῶν, καὶ αἰνετός, καὶ δεδοξασμένον τὸ ὄνομά σου εἰς τοὺς αἰῶνας...» . Με την προσευχή λοιπόν αυτή η οποία εμπεριέχει μια υμνωδία, μετατράπηκε η φλόγα σε δροσιά.
Ὠδὴ ζ΄ ( Ιαμβικός Κανόνας Αγίου Ιωάννου του Δαμασκηνού)
Ειρμός
Σύμφωνον ἐθρόησεν ὀργάνων μέλος,
Σέβειν τὸ χρυσότευκτον ἄψυχον βρέτας.
Ἡ τοῦ Παρακλήτου δὲ φωσφόρος χάρις,
Σεβασμιάζει τοῦ βοᾶν, Τριὰς μόνη,
Ἰσοσθενής, ἄναρχος, εὐλογητὸς εἶ.
Μετάφραση
Ομόφωνα αντήχησε η μουσική των οργάνων, για να αποδώσουν λατρεία στο κατασκευασμένο από χρυσό άψυχο ξόανο (άγαλμα). Η φωτοφόρος όμως χάρη του Παρακλήτου, του Αγίου Πνεύματος, μάς προκαλεί σεβασμό, για να φωνάξουμε, Τριάδα μόνη, ισοδύναμη και άναρχη, αιώνια, είσαι δοξασμένη.
Ερμηνεία
Η εντολή του βασιλιά Ναβουχοδονόσορα περιείχε την οδηγία πως όταν ακουστεί η συντονισμένη μελωδία των οργάνων, τότε θα πρέπει όλοι να προσκυνήσουν την εικόνα τη χρυσή του βασιλιά, αλλιώς θα τους βάλει σε πύρινο καμίνι. «ᾗ ἂν ὥρᾳ ἀκούσητε τῆς φωνῆς τῆς σάλπιγγος, σύριγγός τε καὶ κιθάρας, σαμβύκης τε καὶ ψαλτηρίου, συμφωνίας καὶ παντὸς γένους μουσικῶν, πίπτοντες προσκυνεῖτε τῇ εἰκόνι τῇ χρυσῇ, ᾗ ἔστησε Ναβουχοδονόσορ ὁ βασιλεύς· καὶ ὃς ἂν μὴ πεσὼν προσκυνήσῃ, αὐτῇ τῇ ὥρᾳ ἐμβληθήσεται εἰς τὴν κάμινον τοῦ πυρὸς τὴν καιομένην».
Προσαρμόζοντας το περιεχόμενο της εορτής με τον ειρμό αυτό, παραλληλίζει με αντίθετη όμως έννοια, τη συντονισμένη μελωδία των οργάνων των Βαβυλωνίων με τη φωτοφόρο χάρη του Αγίου Πνεύματος, η οποία μας παρακινεί να προσκυνήσουμε την άψυχη και ψεύτικη εικόνα του βασιλιά όχι βιαίως, αλλά ελεύθερα, καθότι «Εἴ τις θέλει ὀπίσω μου ἐλθεῖν», την αληθινή και μόνη προσκυνητή Αγία Τριάδα και να φωνάξουμε για Εκείνη πως είναι άναρχη και όλα τα πρόσωπά της ισοδύναμα. Όπως μας λέει και ο ποιητής: «μόνος γὰρ ἄναρχος ὢν ὁ Θεὸς πάντων αὐτός ἐστι ποιητής, τῶν τε αἰώνων καὶ πάντων τῶν ὄντων. Θεὸν δὲ εἰπὼν δῆλον, ὅτι τὸν Πατέρα λέγω καὶ τὸν μονογενῆ αὐτοῦ Υἱόν, τὸν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστόν, καὶ τὸ Πνεῦμα αὐτοῦ τὸ Πανάγιον, τὸν ἕνα Θεὸν ἡμῶν».
Ὠδὴ η'(Κανόνας αγίου Κοσμά επισκόπου Μαϊουμά)
Ειρμός
Ἄφλεκτος πυρὶ ἐν Σινᾷ προσομιλοῦσα, βάτος, Θεὸν ἐγνώρισε, τῷ βραδυγλώσσῳ καὶ δυσήχῳ Μωσεῖ, καὶ Παῖδας ζῆλος Θεοῦ, τρεῖς ἀναλώτους τῷ πυρὶ ὑμνῳδοὺς ἔδειξε· πάντα τὰ ἔργα τὸν Κύριον ὑμνεῖτε, καὶ ὑπερυψοῦτε εἰς πάντας τοὺς αἰῶνας.
Μετάφραση
Η βάτος στο Σινά, που ενώ ήταν σε επαφή με τη φωτιά, παρέμενε άφλεκτη, αποκάλυψε τον Θεό στον βραδύγλωσσο και κακόηχο (αδύνατο στη φωνή) Μωυσή. Και τους τρεις Παίδες, οι οποίοι έμειναν απρόσβλητοι από τη φωτιά, ο ζήλος του Θεού τους ανέδειξε υμνωδούς· όλα τα έργα τον Κύριο υμνείτε, και υπεριψώνετε Αυτόν σε όλους τους αιώνες.
Ερμηνεία
Στην 8η αυτή ωδή ο μελωδός συμπλέκει ποιητικά δύο θαυμαστά γεγονότα της Παλαιάς Διαθήκης. Στο πρώτο σκέλος, ο ποιητής αναφέρεται στο θαύμα της εμφάνισης και αποκάλυψης του Θεού στον βραδύγλωσσο και ισχνόφωνο Μωυσή, «Και Μωυσῆς ἦν ποιμαίνων τὰ πρόβατα ̓Ιοθόρ τοῦ γαμβροῦ αὐτοῦ τοῦ ἱερέως Μαδιὰμ καὶ ἤγαγε τὰ πρόβατα ὑπὸ τὴν ἔρημον καὶ ἦλθεν εἰς τὸ ὄρος Χωρήβ. Ώφθη δὲ αὐτῷ ἄγγελος Κυρίου ἐν πυρὶ φλογὸς ἐκ τοῦ βάτου, καὶ ὁρᾷ ὅτι ὁ βάτος καίεται πυρί, ὁ δὲ βάτος οὐ κατεκαίετο...καὶ εἶπεν· ἐγώ εἰμι ὁ Θεὸς τοῦ πατρός σου, Θεὸς ̔Αβραὰμ καὶ Θεὸς ̓Ισαὰκ καὶ Θεὸς ̓Ιακώβ...καὶ εἶπεν ὁ Θεὸς πρὸς Μωυσῆν λέγων· ἐγώ εἰμι ὁ ὤν».
Στο δεύτερο σκέλος αναφέρεται στο θαυμαστό γεγονός κατά το οποίο οι τρεις Παίδες ρίχτηκαν στο αναμμένο καμίνι του βασιλιά Ναβουχοδονόσορα και με θεϊκή παρέμβαση έμειναν αβλαβείς και αναδείχθηκαν υμνητές του Θεού.
Η εορτή της Πεντηκοστής επιτρέπει στον ιερό Κοσμά τον ποιητικό συνδυασμό των δύο αυτών γεγονότων. Η συγκεκριμένη βιβλική ωδή αναφέρεται ούτως ή άλλως στους τρεις Παίδες και μας υπενθυμίζει ότι βρισκόμαστε στην 8η ωδή, γι’ αυτό κι ο ποιητής κάνει αναφορά σε αυτούς. Η αναφορά όμως στη φλεγόμενη βάτο γίνεται εξαιτίας καθαρά της συγκεκριμένης εορτής και του παραλληλισμού του πυρός της βάτου και του πυρός των κατερχόμενων γλωσσών προς τους Αποστόλους. Όπως ο Θεός εμφανίσθηκε εν μέσω πυρός στον Μωυσή, έτσι και κατά την ημέρα της Πεντηκοστής πύρινες γλώσσες κατήλθαν προς τους Αποστόλους , χωρίς να τους καταφλέξουν. Τα στόματα των Αποστόλων έγιναν δοχείο του Παναγίου Πνεύματος και μιλούσαν για το Θεό στους ακροατές τους. Έτσι και ο Μωυσής, μετά τη φανέρωση του Θεού στη βάτο, έγινε το μέσον του περιούσιου λαού με τον ίδιο τον Θεό.
Η κατακλείδα του τροπαρίου αυτού μας υπενθυμίζει τον ύμνο των τριών Παίδων στη Βαβυλώνα, καθώς η ωδή αυτή είναι αφιερωμένη στο γεγονός αυτό.
Ὠδὴ η΄ ( Ιαμβικός Κανόνας Αγίου Ιωάννου του Δαμασκηνού)
Ειρμός
Λύει τὰ δεσμὰ καὶ δροσίζει τὴν φλόγα,
Ὁ τρισσοφεγγὴς τῆς θεαρχίας τύπος,
Ὑμνοῦσι Παῖδες, εὐλογεῖ δὲ τὸν μόνον,
Σωτήρα καὶ παντουργόν, ὡς εὐεργέτην,
Ἡ δημιουργηθεῖσα σύμπασα κτίσις.
Μετάφραση
Λύει τα δεσμά και δροσίζει τη φλόγα, η τρίφωτη απεικόνιση της Θεαρχίας (της τριαδικής Θεότητας).Υμνούν οι νέοι, και όλη η φύση που δημιουργήθηκε ευλογεί τον μόνο Σωτήρα και Δημιουργό των πάντων, ως ευεργέτη.
Ερμηνεία
Σε αυτή την 8η ωδή, η οποία αναφέρεται πάντοτε στο θαυμαστό γεγονός της σωτηρίας των τριών Παίδων από το πύρινο καμίνι του βασιλιά, ο ποιητής χρησιμοποιεί, λόγω του πλήθους των νέων, τον αριθμό 3 ως μια προτύπωση της Αγίας Τριάδος για να συνθέσει ποιητικά την ωδή με το περιεχόμενο της εορτής της Πεντηκοστής. «Τρισσοφεγγή τύπο» του Θεού τους ονομάζει καθώς ο Θεός είναι ένας κατά τη φύση και την ουσία, όμως με τρεις υποστάσεις, τρία πρόσωπα, εκπέμπει τρία φώτα.
Ο άγιος Γρηγόριος ο θεολόγος διατυπώνει τη μία ουσία και τις τρεις υποστάσεις της θεότητος με την περιγραφή: «ζωὰς καὶ ζωὴν, φῶτα καὶ φῶς, ἀγαθὰ καὶ ἀγαθόν, δόξας καὶ δόξαν, ἀληθινὸν καὶ ἀλήθειαν, καὶ πνεῦμα τῆς ἀληθείας, ἅγια καὶ αὐτοαγιότητα».
Αυτός ο «τρισσοφεγγής της θεαρχίας τύπος» με την κάθοδό του στο πύρινο καμίνι έλυσε τα δεσμά των Νέων και τους δρόσισε «ὡς πνεῦμα δρόσου διασυρίζον, καὶ οὐχ ἥψατο αὐτῶν καθόλου τὸ πῦρ καὶ οὐκ ἐλύπησεν οὐδὲ παρηνώχλησεν αὐτοῖς».
Έτσι υμνούσαν και δοξολογούσαν τον Κύριο , αλλά μαζί τους το ίδιο έπραττε και ολόκληρη η δημιουργημένη φύση.
Φωτό: κα Σοφία Μπούτση-Καρύδη
Ὠδὴ θ'(Κανόνας αγίου Κοσμά επισκόπου Μαϊουμά)
Ειρμός
Μὴ τῆς φθορᾶς διαπείρα κυοφορήσασα, καὶ παντεχνήμονι Λόγῳ σάρκα δανείσασα, Μῆτερ ἀπείρανδρε, Παρθένε Θεοτόκε, δοχεῖον τοῦ ἀστέκτου, χωρίον τοῦ ἀπείρου πλαστουργοῦ σου, σὲ μεγαλύνομεν.
Μετάφραση
Επειδή κυοφόρησες χωρίς πείρα φθοράς, και επειδή δάνεισες σάρκα στον Λόγο του Θεού, τον Δημιουργό των πάντων εσύ, Μητέρα χωρίς άνδρα, Παρθένε Θεοτόκε, δοχείο του αστέκου (του απεριόριστου), κατάλυμα (κατοικία) του απείρου Πλαστουργού σου, σε μεγαλύνουμε.
Ερμηνεία
Ο ιερός Κοσμάς στην ωδή αυτή αναφέρεται στην Υπεραγία Θεοτόκο και όπως σε κάθε ενάτη ωδή των κανόνων έτσι και εδώ, χρησιμοποιεί εγκωμιαστικά λόγια για το πρόσωπό της. Με θαυματουργικό τρόπο κυοφόρησε τέκνο χωρίς να φθαρεί η παρθενία της, χωρίς να αποκτήσει πείρα της φθοράς. Χωρίς να έρθει σε σαρκική επαφή με άνδρα κυοφόρησε και γέννησε τον Δημιουργό των πάντων, τον Υιό και Λόγο του Θεού. Έγινε δοχείου του «αστέκτου», εκείνου δηλαδή που δεν μπορεί κανείς να στέξει, να κρατήσει, να υπομείνει. Έγινε χώρος που φιλοξένησε το άπειρο. Στην περίπτωση της Παναγίας νικήθηκαν όλοι οι όροι της φύσεως. Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος θαυμάζει: «Τί γὰρ εἴπω, ἢ τί λαλήσω; Τὴν τεκοῦσαν ὁρῶ, τὸν τεχθέντα βλέπω, τὸν δὲ τρόπον τῆς γεννήσεως οὐ συνορῶ· νικᾶται γὰρ φύσις, νικᾶται καὶ τάξεως ὅρος, ὅπου Θεὸς βούλεται. Οὐ γὰρ κατὰ φύσιν γέγονε τὸ πρᾶγμα· ἀλλ ̓ ὑπὲρ φύσιν τὸ θαῦμα· ἤργησε γὰρ ἡ φύσις, καὶ ἐνήργησε τοῦ Δεσπότου τὸ βούλημα».
Ο άγιος Νικόδημος παρατηρεί πως ο ποιητής με τη φράση «σάρκα δανείσασα», που απευθύνει στη Θεοτόκο, δεν εννοεί πως η Παναγία έδωσε τη σάρκα της, αλλά πως «δάνεισε» αυτή για φανερώσει πως με αυτή την πράξη «χρέωσε» τον Υιό της με ένα δάνειο όχι εξωτερικό, χρηματικό, αλλά δάνειο εσωτερικό, από τη φύση της, από των φυσικών και πανάγνων αιμάτων της. Και αυτό το δάνειο είναι παντοτινό, δεν εκπληρώνεται όπως το εξωτερικό. Γι’ αυτό λοιπόν, επειδή αυτό το δάνειο είναι παντοτινό, ο Υιός του Θεού έπρεπε να δοξάσει αυτή με όλες τις τιμές, με όσες ποτέ άλλο κτίσμα δεν δοξάσθηκε, αλλά και πρέπει να εισακούει τις ικεσίες και τις αιτήσεις που η Παναγία του απευθύνει. Γι’ όλα αυτά πρέπει εμείς να μεγαλύνουμε την Υπεραγία Θεοτόκο, όπως μας προτρέπει ο υμνωδός, θέλοντας να φανερώσει πως αυτή η ωδή ανήκει στη Θεοτόκο και αρχίζει με τα λόγια της: «Μεγαλύνει ἡ ψυχή μου τὸν Κύριον...» .
Ὠδὴ θ΄ ( Ιαμβικός Κανόνας Αγίου Ιωάννου του Δαμασκηνού)
Ειρμός
Χαίροις Ἄνασσα, μητροπάρθενον κλέος.
Ἄπαν γὰρ εὐδίνητον εὔλαλον στόμα,
Ῥητρεῦον, οὐ σθένει σὲ μέλπειν ἀξίως.
Ἰλιγγιᾷ δὲ νοὺς ἅπας σου τὸν τόκον
Νοεῖν, ὅθεν σὲ συμφώνως δοξάζομεν.
Μετάφραση
Χαίρε Βασίλισσα, δόξα των μητέρων και παρθένων· διότι κάθε στόμα, όσο κι αν είναι εύστροφο και εύγλωττο, ρητορεύοντας αδυνατεί να σε υμνεί επάξια· και αισθάνεται ίλιγγο κάθε διάνοια, όταν προσπαθεί να κατανοήσει τη γέννησή σου. Γι΄αυτό ομόφωνα σε δοξάζουμε.
Ερμηνεία
Άλλη μια ενάτη ωδή η οποία αφιερώνεται από τον μελωδό της στην Παναγία Θεοτόκο. Ο ιερός Δαμασκηνός χαιρετίζει, όπως ο αρχάγγελος Γαβριήλ , τη Βασίλισσα των ουρανών Παναγία αποκαλώντας τη «μητροπάρθενον κλέος». Την εγκωμιάζει ως δόξα των Μητέρων και ταυτοχρόνως των Παρθένων, συνδυασμός που εφαρμόστηκε μόνο σε εκείνη. Ο μελωδός συγκεντρώνει στο χαρακτηρισμό αυτό, το νόημα όλων των χωρίων και τροπαρίων που μιλούν για την αειπαρθενία της Θεοτόκου μιλώντας για Παρθενία προ του τόκου, κατά τον τόκο, αλλά και μετά τον τόκο.
Και είναι φανερό πως δεν αναφέρεται μόνο στην αειπαρθενία της από σωματική άποψη, αλλά τονίζεται και η πνευματική κατάστασή της, η οποία παρουσιάζεται αγνή και παρθένος και εκείνη.
Η Παναγία έγινε ο τόπος που πραγματοποιήθηκε η σωτηρία των ανθρώπων, η πύλη από την οποία ανέτειλε στον κόσμο το φως της ευσπλαχνίας, όπως παρατηρήσαμε σε προηγούμενη ωδή. Επειδή όμως αδυνατεί ο ποιητής...., γι΄αυτό (όθεν) όλοι μαζί, με μία φωνή (συμφώνως), την εξυμνούμε, λέγει ορθά η φιλόλογος και θεολόγος κα Σοφία Μπεκρή.
Είθε το Άγιο Πνεύμα να φωτίζει και να επιστατεί στην πνευματική πορεία όλων των ανθρώπων.
Χρόνια Πολλά Βαλύρα!
Θερμές ευχαριστίες:
Το κίνητρο να ασχοληθώ με τις καταβασίες των κανόνων της Πεντηκοστής μού το έδωσε απλόχερα ο σεπτός πατήρ κ. Παναγιώτης Ε. Χαβάτζας, με σχετική ομιλία του στον Εσπερινό της Δευτέρας 29-5-2023, στον ιερό ναό του Αγίου Γεωργίου Κυψέλης στην Αθήνα, και για τη σχετική βιβλιογραφία ερμηνείας των κανόνων επιμελήθηκε η κα Σοφία Μπεκρή, φιλόλογος και θεολόγος του Ορθοδόξου Συλλόγου “Επάλξεις” (epalxeis.gr), τους οποίους ευχαριστώ εκ βάθους καρδίας.
Θερμές ευχαριστίες στην κα Σοφία Μπούτση -Καρύδη που μοιράστηκε απλόχερα από το αρχείο της μοναδικές φωτογραφίες από την Αγία Τριάδα στη Βαλύρα, καθώς και στην κα Μαρία Φ. Ηλιοπούλου.
Βιβλιογραφία
1.Θεοδωρόπουλου Ι. Επιφανίου (1969). Ο Ακάθιστος Ύμνος μετά Ερμηνείας, σελ. 23-31. Εκδόσεις Ιερού Ησυχαστηρίου Κεχαριτωμένης Θεοτόκου Τροιζήνος.
2.https://theodromion.gr/ti-onomazoume-katevasies/byzantine-music-chantal-art/2021/
3. Παπαδόδημα Δικαίου (2019). “Οι καταβασίες των Δεσποτικών εορτών. Ιστορική και Υμνολογική προσέγγιση” . Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο, Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών, Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα “Σπουδές στην Ορθόδοξη Θεολογία".
Ο Θεός μαζί σας!
Ευθυμία Η. Κοντοπούλου
4-6-2023
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου