Αφιερωμένο στου μαθητές της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης που φοιτούν στο Γυμνάσιο και Λύκειο Μελιγαλά Μεσσηνίας
Η σοφία , οι γνώσεις και η εμπειρία των παλιών “εραστών” της Ελληνικής Γλώσσας, γλωσσολόγων, φιλολόγων , εκπαιδευτικών και συγγραφέων είναι φως πνευματικής δόξας άσβεστο, σημαντικό για τη μύηση των νεoτέρων γενεών. Οι πνευματικοί θησαυροί των προγόνων μας, αρχαίων και συγχρόνων, πρωτίστως οι Άγιες Γραφές, είναι ιερή παρακαταθήκη , στην οποία ανατρέχουμε, προκειμένου να ωριμάσει η αντίληψή μας με τον εμπλουτισμό ιδεών, και η σκέψη μας με θεία διάκριση , ως ανθοφόρος βλαστός αθάνατης Ελληνικής ρίζας, να παράγει νοητικό καρπό , γέννημα και θρέμμα του δικού μας λόγου.
-Παιδί μου, είπε ο προπάππος Κωνσταντίνος, συνταξιούχος , καταξιωμένος φιλόλογος, στον δεκαπεντάχρονο δισέγγονό του Απόστολο, μαθητή της πρώτης Λυκείου , από την πρόοδό σου στον προφορικό και γραπτό λόγο είναι αντιληπτό ότι ναι μεν είσαι άριστος μαθητής, αλλά αδικείσαι, γιατί δεν έχεις ακόμη κατανοήσει ότι ο ζωντανός “Έλλην Λόγος” περιλαμβάνει πολλά σχήματα. Τα σχήματα αυτά είναι γραμματικά, με βάση τη θέση των λέξεων και τη σημασία τους, τον βαθμό της πληρότητας του λόγου, επίσης ο λόγος διακρίνεται από το ύφος του. Γι΄ αυτό οι εκθέσεις σου δεν αναδεικνύουν την τέχνη της εκφράσεως των σκέψεών σου, αλλά είναι αντιγραφές οδηγών εκθέσεων (1).
-Και τι μπορώ να κάνω παππού, αφού πρέπει να γράφω αυτά που ζητούν οι καθηγητές μου για να πάρω μεγάλο βαθμό;
-Απόστολε, ο λόγος διακρίνεται από δύναμη, σεμνότητα, χάρη, κινητικότητα, γραφικότητα, διαπιστώσεις, ποικιλία εικόνων, εκφραστική αρμονία και κατάλληλο περιεχόμενο. Δεν είναι μιμητικός ο λόγος, αλλά δείχνει τον εσωτερικό εαυτό τού γράφοντος. Δηλαδή τι είναι ο γράφων, πώς σκέπτεται και πώς φιλοσοφεί. Η έκθεσή σου χρειάζεται να αντιληφθείς ότι είναι το κάτοπτρο της ψυχής σου. Η ευαίσθητη ψυχή αποκαλύπτεται από την τοποθέτησή της έναντι των πραγμάτων. Η επιτήδευση και η προσποίηση δεν δύνανται να αποκρύψουν το πρόσωπο και τον χαρακτήρα του γράφοντος, όπως για παράδειγμα πολλοί που είναι ψεύτες, παρουσιάζονται στα κείμενά τους ως ηθικολόγοι. Το ύφος έχει ιδιαίτερη σημασία, γιατί σχετίζεται με την ενάργεια, φυσικότητα, ευγένεια, πρωτοτυπία, αλλά και τη μεγαλοπρέπεια του λόγου του γράφοντος (1).
-Και πώς μπορώ αυτό να το πετύχω ;
-Σημαντικό είναι να διαβάζεις επιλεκτικά διάφορους κλασσικούς και νέους συγγραφείς, να μελετάς τα αρχαία Ελληνικά κείμενα, τον Λόγο του Ευαγγελίου, και άλλα θρησκευτικά κείμενα, έγκυρα και καλογραμμένα ιστορικά εγχειρίδια, βιβλία με λαογραφία, να κατανοείς τον αλληγορικό λόγο μέσα από τα αρχαία γνωμικά και τις παροιμίες, να διαβάζεις αξιόλογα άρθρα στις εφημερίδες, και να μην αναλώνεσαι ανεξέλεγκτα σε ανακριβείς και κακογραμμένες πληροφορίες, τις οποίες λαμβάνεις μέσα από το διαδίκτυο. Στο διαδίκτυο να ανατρέχεις με διάκριση και μόνο στις σωστές πηγές , ώστε να αντλείς γνώσεις και να εμπλουτίζεις τον προφορικό και γραπτό λόγο σου.
-Δηλαδή, εσύ παππού τι δίδασκες τους μαθητές σου, σχετικά με τον γραπτό λόγο;
-Χρειάζεσαι ολόκληρο τετράδιο για να καταγράψεις, έστω περιληπτικά, τα βασικά που δίδασκα. Θα σε ενδιέφερε να μελετήσεις τα σχήματα του Ελληνικού λόγου, όπως τα δίδασκαν οι παλιοί φιλόλογοι;
-Βεβαίως!
Πάνω από πέντε ώρες, με μικρά διαλείμματα, κράτησε η ενδιαφέρουσα φιλολογική παράδοση, η οποία άλλαξε κάθετα τον τρόπο σκέψης του Αποστόλου, ο οποίος πρόσφατα έλαβε το πτυχίο του από τη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ο προπάππος του, αφού εισήλθε στο Πανεπιστήμιο ο δισέγγονός του, απήλθε από τη ζωή πανευτυχής, και το τετράδιο με την παράδοση παρέμεινε απέθαντο στον χρόνο για να γλυκαίνει την απώλεια της παρουσίας του.
Τα ακόλουθα κατέγραψε ο έφηβος Απόστολος, τα οποία μάς διάβασε με δάκρυα στα μάτια, ενθυμούμενος το λαμπρό πέρασμα από τούτη την πρόσκαιρη ζωή, και το ήθος του αείμνηστου προπάππου του Κωνσταντίνου.
που απεβίωσε σε ηλικία 108 ετών.
Σχήματα Λόγου
Α΄ Γραμματικά σχήματα
1.Σχήμα κατά το νοούμενο
Όταν ο όρος μίας πρότασης συμφωνεί με έναν προηγούμενο όχι γραμματικά, αλλά με βάση το νόημά του.
Π.χ. Ο λαός τον αποθέωσαν σύσσωμοι (αντί οι άνθρωποι τον αποθέωσαν).
2. Σχήμα σύμφυρσης
Αναμειγνύονται δύο συντάξεις και παρουσιάζεται το μικτό αποτέλεσμα ως μία πρόταση.
Π.χ. Σκλάβος των παθών έπεσε (αντί σκλάβος των παθών έγινε και στα πάθη έπεσε).
3. Σχήμα ανακολουθίας
Τα επόμενα δεν συμφωνούν συντακτικά με τα προηγούμενα.
Π.χ. Εγώ, δεν με απασχολεί καθόλου (αντί εμένα δεν με απασχολεί καθόλου).
4. Πινδαρικό ή Βοιωτικό σχήμα
Είναι παρεμφερές προς το Αττικό σχήμα.
Το υποκείμενο στο γ΄πρόσωπο στον Πληθυντικό συντάσσεται με ρήμα στο γ΄πρόσωπο στον Ενικό.
Π.χ. Τα άστρα λάμπει, τα παιδία παίζει (αντί τα άστρα λάμπουν και τα παιδιά παίζουν).
5.Σχήμα του όλου και του μέρους
Το σύνολο και το μέρος δεν συμφωνούν γραμματικά αλλά με βάση το νόημά τους.
Π.χ. Κοιτάζει τον κατήφορο, την άκρη τον δρόμο (αντί κοιτάζει τον κατήφορο, την άκρη του δρόμου).
6.Σχήμα έλξης
Το συνδετικό ρήμα συμφωνεί προς το κατηγορούμενο και το ρήμα της δευτερεύουσας πρότασης έλκεται από το ρήμα της κύριας πρότασης.
Π.χ. Ήθελα να ήμουν δεκτική να ήμουν παντρεμένη (αντί ήθελα να ήμουν δεκτική, να είμαι παντρεμένη).
7. Σχήμα υπαλλαγής
Το επίθετο που περιγράφει το αντικείμενο και το αντικείμενο λαμβάνουν τις ιδιότητες του υποκειμένου και προσδίδουν δραματικότητα στον λόγο.
Π.χ. Καλαματιανό οίνου βαρέλι (αντί καλαματιανού οίνου βαρέλι).
Ανδρειωμένες πέτρες πελεκήστε για τους ήρωες (αντί για τους ανδρειωμένους ήρωες πελεκίστε πέτρες).
8. Σχήμα πρόληψης
Προηγείται αυτό που χρειάζεται να τονιστεί ιδιαίτερα στον λόγο και το αντικείμενο λαμβάνει τη θέση του υποκειμένου.
Π.χ. Αγάπη αναρωτιούνται τι είναι (αντί αναρωτιούνται τι είναι αγάπη).
Β΄ Σχήματα με βάση τη θέση των λέξεων
1. Σχήμα υπερβατό
Προηγείται στην πρόταση αυτό που χρειάζεται να τονιστεί.
Π.χ. Με τη δική σου ήρθα στον κόσμο επιθυμία
(αντί με τη δική σου επιθυμία ήρθα στον κόσμο).
2. Σχήμα πρωθύστερο
Προηγείται και τονίζεται στην πρόταση κάτι που λογικά δεν στέκει στη σειρά των γεγονότων.
Ξεντύθηκε η τυχερή έβγαλε τα φλουριά της και ξάπλωσε η νιόνυφη (αντί έβγαλε τα φλουριά της, ξεντύθηκε και ξάπλωσε ή νιόνυφη).
3. Σχήμα χιαστό
Παρατηρείται κυρίως στα δημοτικά άσματα.
Π.χ. Η μάνα λέει στον γιο της κι ο γιος στη μάνα λέγει.
4. Σχήμα κύκλου
Η πρόταση αρχίζει και τελειώνει με την ίδια λέξη.
Π.χ. Ανθήστε λουλουδάκια μου της Άνοιξης ανθήστε.
5.Σχήμα παρήχησης
Επαναλαμβάνεται μία λέξη ή τονίζεται ένα γράμμα ιδιαίτερα στην πρόταση όπως στους γλωσσοδέτες.
Π.χ. Άσπρη πέτρα ξέξασπρη κι από τον ήλιο ξεξασπρότερη που έκανε παιδάκια ξέξασπρα κι από τον ήλιο ξεξασπρότερα.
Σώσος και Σωσώ, Σώτερ, σοι τόνδε ανέθηκαν, Σώσος μεν σωθείς, Σωσώ δ΄ ότι Σώσος εσώθη.
6. Σχήμα Ομοιοτέλευτο ή ομοιοκατάληκτο
Στο τέλος επαλλήλων προτάσεων τοποθετούνται λέξεις με όμοια κατάληξη.
Π.χ. Οι μαθητές προσπαθούν στο πανεπιστήμιο να μπουν και οι γονείς τούς βοηθούν.
Γ΄ Σχήματα με βάση τον βαθμό της πληρότητας του λόγου
1. Σχήμα Βραχυλογίας
α. Σχήμα από κοινού
Λέξη που αναφέρεται στην πρώτη πρόταση παραλείπεται επομένη γιατί εννοείται.
Π.χ. Αυτός διασκέδαση δεν χρειάζεται , εγώ χρειάζομαι (εννοείται διασκέδαση).
β. Σχήμα εξαναλόγου
Το ρήμα προστίθεται στην τελευταία πρόταση ως εννοούμενο , για την αποφυγή της επανάληψης.
Π.χ. Αυτός βουνό, εγώ θάλασσα χρειάζομαι (αντί αυτός χρειάζεται βουνό, εγώ χρειάζομαι θάλασσα).
γ. Σχήμα ζεύγματος
Ενώνονται νοηματικά δύο προτάσεις και παρατείνεται η εντύπωση που δημιουργεί η πρώτη πρόταση.
Π.χ. Τον τάισα μέλι γλυκό και μια αγκαλιά αγάπη (αντί τον τάισα μέλι γλυκό και του έδωσα μία αγκαλιά με αγάπη).
2. Σχήμα πλεονασμού
α. Σχήμα εκ παραλλήλου
Το ίδιο νόημα εκφράζεται συγχρόνως καταφατικά και αρνητικά για να τονιστεί η πράξη.
Π.χ. Εκείνος σώπασε, δεν μίλησε καθόλου.
β. Σχήμα περίφρασης
Μία έννοια αντί να εκφραστεί με μία λέξη εκφράζεται με περισσότερες παραστατικά.
Π.χ. Ο όμορφος και έξυπνος, με τα μεγάλα μάτια , ο μαθητής της έκτης τάξης (αντί ο μαθητής της έκτης τάξης).
γ. Σχήμα ένα στα δύο (εν δια δυοίν)
Το επίθετο που περιγράφει το ουσιαστικό εμφατικά αντικαθίσταται με άλλο παρεμφερές, ιδίου νοήματος ουσιαστικό, στην πρόταση που ακολουθεί.
Π.χ. Στόλισε την κεφαλή της με στέμμα και χρυσό (αντί στόλισε την κεφαλή της με χρυσό
στέμμα).
Δ. Σχήματα σχετικά με τη σημασία των λέξεων
1. Σχήμα συνεκδοχής
α. Λαμβάνεται το ένα αντί των πολλών
Π.χ. Ο κατακτητής πολλούς χρόνους μάς κράτησε στη σκλαβιά (αντί οι κατακτητές πολλούς χρόνους μάς κράτησαν στη σκλαβιά).
β. Λαμβάνεται ένα μέρος από ένα σύνολο αντί το σύνολο και αντίστροφα.
Π.χ. Τα δένδρα άρπαξαν φωτιά (αντί το δάσος άρπαξε φωτιά).
γ. Χρησιμοποιείται η ύλη από την οποία είναι κατασκευασμένο ένα αντικείμενο, αντί το ίδιο το αντικείμενο.
Π.χ. Κατέθεσαν τα πράσινα( αντί τα δολάρια).
δ. Χρησιμοποιείται αυτός που παράγει αντί αυτού που παράγεται.
Π.χ. Φύλαξε αεροστεγώς σε κουτιά το νέο μελίσσι (αντί το νέο μέλι).
2. Σχήμα μετωνυμίας ή υπαλλαγής
α. Χρησιμοποιείται ο δημιουργός αντί του δημιουργήματος.
Π.χ. Διάβασα Αριστοτέλη ( αντί τα έργα του Αριστοτέλη),
β. Χρησιμοποιείται ο εφευρέτης αντί η εφεύρεση.
Τα χρήματα πάνε όλα στον Edison ( αντί για την πληρωμή του ηλεκτρικού ρεύματος).
γ. Τονίζεται το περιέχον αντί του περιεχομένου και αντίστροφα.
Π.χ. Σε δάκρυα έπεσε το θέατρο (αντί οι θεατές). Γεύτηκα πολλών λογιών τραπέζια ( αντί φαγητά).
δ. Χρησιμοποιείται το αφηρημένο αντί του αντιστοίχου, συγκεκριμένου ονόματος ή επιθέτου.
Π.χ. Τη λευτεριά έχει καμάρι η Ρωμιοσύνη (αντί οι Ρωμιοί).
3. Σχήμα αντονομασίας
Στη θέση ενός κυρίου ή προσηγορικού ονόματος τίθεται κάποια συνώνυμη ή ισοδύναμη λέξη ή περίφραση.
α. Πατρωνυμικό
Π.χ. Λινάρδος (αντί Ιωάννης)
β. Περίφραση
Δηλώνει την καταγωγή ή μία σπουδαία και γνωστή πράξη ή ιδιότητα του προσώπου για το οποίο γίνεται λόγος.
Π.χ. Ω! Της Βαλύρας καύχημα (αντί πατήρ Ευστάθιε).
4.Σχήμα αντίφασης
Μία έννοια ή ένα νόημα εκφράζεται όχι με την κυρία λέξη ή φράση, αλλά με κάποια άλλη, που έχει παρόμοια σημασία ή είναι αντίθετη.
α. Λιτότητα
Εκφράζει κάτι το μικρότερο, υποδηλώνεται όμως το μεγαλύτερο.
Π.χ. Δεν ξόδεψα λίγα γι΄ αυτή την υπόθεση (αντί ξόδεψα πολλά).
β. Ειρωνεία
Π.χ. Χμ! Σπουδαίος γαμπρός (αντί ασήμαντος).
γ. Ευφημισμός
Λόγω φόβου χρησιμοποιούμε χωρίς προσποίηση θετικές εκφράσεις.
Π.χ. Ο έξω απ΄ εδώ (αντί ο διάβολος). Εύξεινος Πόντος (αντί Μαύρη Θάλασσα).
5. Κυριολεξία
Ο λόγος εκφράζεται με την πραγματική σημασία των λέξεων.
Π.χ. Κρύο νερό , ζεστό ψωμί κλπ.
6. Παρομοίωση
Συγκρίνονται δύο πρόσωπα ή πράγματα και παρομοιάζονται μεταξύ τους. Χρησιμοποιείται το σαν ή όπως.
Π.χ. Ταχύς σαν ζαρκάδι. Ανάλαφρη σαν πεταλούδα.
7. Προσωποποίηση
Δύο άψυχα αντικείμενα ή αφηρημένες έννοιες λαμβάνουν ανθρώπινη μορφή.
Π.χ. Σκεπτόταν η Ιθώμη και ψιθύριζε στο αυτί της Εύας ψηλά στο διάσελο.
Τι να μου πεις θυμέ μου; εσύ αγάπη που με αντάμωσες, αιώνια είσαι.
8. Υπερβολή
Τονίζεται ένα νόημα και με χάρη λέγεται κάτι που υπερβαίνει την αλήθεια.
Π.χ. Μέχρι τον ουρανό φθάνει και θρονιάζεται η δόξα του.
9. Μεταφορά (2)
Οι λέξεις αποκτούν μία διαφορετική έννοια. Στη μεταφορά δεν χρησιμοποιούμε σαν ή όπως .
Π.χ. Πικρά χρόνια (αντί δύσκολα), χρυσές εποχές (αντί καλές ) κλπ.
10.Αλληγορία
Χρησιμοποιούμε με χάρη μεγάλες και τολμηρές μεταφορές ώστε να φαίνεται ότι λέμε πράγματα πολύ διαφορετικά από εκείνα που έχουμε στον νου μας (1).
Π.χ. Σήμαναν τα σήμαντρα πρωί- πρωί (αντί έφερε ο ταχυδρόμος ειδοποίηση για εκπρόθεσμες οφειλές στην τράπεζα). Πολλά αρχαία γνωμικά και παροιμίες είναι αλληγορικά, καθώς και οι παραβολές στην Αγία Γραφή.
Ε. Το ύφος του γραπτού λόγου
1. Ύφος απλό
Ο λόγος έχει φυσικότητα , απλότητα δεν είναι επιτηδευμένος. Δεν χρησιμοποιούνται ζωηρές μεταφορές, ούτε εντυπωσιακά εκφραστικά μέσα. Ο γράφων κατέχει καλά το αντικείμενο και σκοπός του είναι να διαφωτίσει τον αναγνώστη , όχι να τον τέρψει.
Ο Λυσίας, ο Ηρόδοτος και ο Παύλος Νιρβάνας κ.α. είναι κάποιοι από τους εκπροσώπους αυτού του ύφους.
Αντίθετο:
Το πομπώδες και επιτηδευμένο ύφος.
2. Ύφος γλαφυρό
Χρησιμοποιούνται εκλεκτές λέξεις και φράσεις, με εικόνες και πλούτο εκφραστικών μέσων.
Αντίθετο:
Το ξηρό και ισχνό ύφος με εκπροσώπους τους Ισοκράτη, Σόλωνα, Καρκαβίτσα και Παπαντωνίου κ.α.
3.Ύφος υψηλό
Διακρίνεται ο λόγος από αλλεπάλληλες συλλήψεις , υψηλές ιδέες, θέματα περί ζωής, τύχης, και όσον αφορά τον ανθρώπινο προορισμό κ.α.
Ο Όμηρος, ο Αισχύλος, ο Πίνδαρος , ο Παλαμάς και ο Κάλβος κ.α. είναι εκπρόσωποι του υψηλού ύφους.
Αντίθετο:
Το ευτελές και χυδαίο ύφος.
4.Ύφος πυκνό
Με λίγα λεκτικά στοιχεία εκφράζονται πολλά και σπουδαία νοήματα.
Εκπρόσωποι είναι ο Ηράκλειτος, ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης, ο Θουκυδίδης κ.α.
Αντίθετο:
Το χαλαρό ύφος.
5. Ύφος λεπτό και ευγενές
Χαρακτηρίζεται από την ευγένεια και σεμνότητα της έκφρασης.
Εκπρόσωποι είναι η Σαπφώ, ο Παπαντωνίου, ο Ουράνης, ο Κρυστάλλης κ.α.
6. Ύφος αδρό ή νευρώδες
Με επικλήσεις, ερωτήσεις ή άλλους φραστικούς τρόπους επιτυγχάνεται η συνεχής συναισθηματική διέγερση του αναγνώστη ή ακροατή και ή ταχεία εναλλαγή των εντυπώσεων.
Εκπρόσωποι είναι οι Δημοσθένης, Μυριβίλης, Καραγάτσης, Βλαχογιάννης, Μελάς και ο Παλαμάς.
7. Ρυθμικός λόγος
Οι λέξεις στο κείμενο λαμβάνουν ορισμένη διάταξη ώστε να προκύπτει ακουστική εντύπωση όμοια προς την προερχομένη από ποιητικό λόγο.
Π.χ. Τρέξε τρέξε ψυχή μου να προλάβεις, στάχυ λιπόθυμο στο λιόγερμα, τρέξε τρέξε στου ηλίου να βρεθείς την φωτεινή γραμμή, δροσιά για να αδράξεις.
Στ΄Η εκλογή των λέξεων
Η εκλογή των κατάλληλων λέξεων εξαρτάται από τους ακόλουθους βασικούς παράγοντες:
1. Καλή κατοχή της Ελληνικής γλώσσας.
2. Σε βάθος πλούτο φθογγολογικά, ετυμολογικά, συντακτικά, ως προς τα σχήματα λόγου και το ύφος 2, 3).
3.Μελέτη συγγραφέων, αρχαίων, παλιών και νέων, επίσης των Αγίων Γραφών.
4.Ικανότητα διάκρισης, περιγραφής, ερμηνείας, και εφαρμογής των γλωσσικών φαινομένων, με βάση τις απαιτήσεις του γραπτού λόγου.
5. Αποφυγή επαναλήψεων και πολυλογίας
6.Κατάλληλες εκφράσεις και αποφυγή ακυρολογίας.
Φωτο: philologist-ina
Αυτά κατέγραψε και διαφύλαξε ως κόρην οφθαλμού ο κύριος Απόστολος από τον φιλόλογο προπάππο του, για να τα περάσει με αγάπη στις επόμενες γενιές. Η ορθή ανάπτυξη του λόγου, συνδυαστικά με την εκ Θεού αγάπη και διάκριση, φωτίζει το πρόσωπο του μαθητή, όπως των τριών Ιεραρχών, των Φωστήρων τής Ορθοδοξίας, που είναι προστάτες της Ελληνικής Παιδείας. Οι γονείς, στα παιδιά τους που διαθέτουν υψηλές γνωστικές ικανότητες, ας τους χαρίζουν αντί άλλων δώρων κατάλληλα βιβλία, που θα τα βοηθήσουν να καλλιεργήσουν τόσο τον προφορικό όσο και τον γραπτό τους λόγο.
Βιβλιογραφία
1. Τσαφάρα Κ.Π. (1969). Πρότυπος Οδηγός εκθέσεων σελ. 185-190.
2.Παπαναστασίου Γ.Β.(1991). Εφαρμοσμένη Γραμματική της Δημοτικής και Συντακτικό, Γ Έκδοση.
3.Δημητράκου Δ.Β. (1970). Επίτομον Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης.
Ο Θεός μαζί σας!
Ευθυμία Η. Κοντοπούλου
1/12/2022
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου