Φωτό: Pinterest
Εισαγωγή
Η έννοια της απάθειας αποτελεί μία από τις πλέον παρεξηγημένες έννοιες τόσο στη σύγχρονη ψυχολογική σκέψη όσο και στη λαϊκή θρησκευτική αντίληψη. Συχνά συγχέεται με την αδιαφορία, τη συναισθηματική απονέκρωση ή την ψυχρή αποστασιοποίηση. Ωστόσο, στην ορθόδοξη πατερική παράδοση, η απάθεια συνιστά κορυφαία πνευματική κατάσταση, καρπό μακράς ασκητικής πορείας και ένδειξη εσωτερικής αναστάσεως του ανθρώπου. Ο Άγιος Ιωάννης της Κλίμακος, ο Ευάγριος ο Ποντικός, ο Άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής και άλλοι Πατέρες περιγράφουν την απάθεια όχι ως έλλειψη ζωής, αλλά ως την πληρότητά της.
1. Η απάθεια στην πατερική ανθρωπολογία
Ο Ευάγριος ο Ποντικός ορίζει την απάθεια ως «κατάστασιν ψυχής ειρηνικής, καθ’ ην ευκίνητος γίνεται προς αρετήν» (Evagrius Ponticus, Praktikos, 2). Ήδη στον ορισμό αυτό γίνεται σαφές ότι η απάθεια δεν είναι στασιμότητα αλλά δυναμική ελευθερία. Η ψυχή, απαλλαγμένη από την τυραννία των παθών, κινείται φυσικά προς το αγαθό.
Ο Άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής διευκρινίζει ότι τα πάθη δεν ανήκουν στη φύση του ανθρώπου αλλά είναι «παρά φύσιν κινήσεις» των δυνάμεων της ψυχής (Maximus Confessor, Capita de Caritate, I.36). Η απάθεια, επομένως, δεν καταστρέφει τα συναισθήματα, αλλά τα επαναφέρει στη φυσική τους λειτουργία. Ο θυμός μεταμορφώνεται σε ζήλο κατά του κακού, η επιθυμία σε πόθο Θεού, ο φόβος σε ευλάβεια.
Συμπέρασμα ενότητας
Η απάθεια αποτελεί αποκατάσταση της ανθρώπινης φύσης και όχι άρνησή της. Είναι θεραπεία, όχι ακύρωση της ψυχικής ζωής.
2. «Αναστάσιμη ζωή της ψυχής»: θεολογική ερμηνεία
Η φράση «αναστάσιμη ζωή της ψυχής» εκφράζει με ακρίβεια την πατερική κατανόηση της απάθειας. Ο άνθρωπος που έχει φθάσει στην απάθεια βιώνει ήδη, εν μέρει, την εμπειρία της Αναστάσεως. Δεν κυριαρχείται πλέον από τον φόβο του θανάτου, την απώλεια, την προσκόλληση στην ηδονή ή την ανάγκη επιβεβαίωσης.
Ο Άγιος Ιωάννης της Κλίμακος γράφει ότι η απάθεια είναι «νεκρωθείσα σαρξ και ζώσα διάνοια» (Κλίμαξ, Λόγος ΚΘ΄). Η «νέκρωση» εδώ δεν αφορά το σώμα αλλά την τυραννία των παθών. Η ψυχή ανασταίνεται σε μία νέα ποιότητα ζωής, όπου κυριαρχεί η ειρήνη και η διάκριση.
Ο απαθής άνθρωπος δεν παρασύρεται πλέον από θυμό, φόβο, φιληδονία ή φιλαργυρία, όχι επειδή τα καταπιέζει, αλλά επειδή έχει μεταμορφωθεί ο εσωτερικός του προσανατολισμός. Όπως σημειώνει ο Άγιος Ισαάκ ο Σύρος, «όταν η καρδία γεμίσει Θεού, τότε τα πάθη σιωπούν» (Isaac of Nineveh, Ascetical Homilies, 64).
Συμπέρασμα ενότητας
Η απάθεια είναι πρόγευση της Αναστάσεως, μία κατάσταση εσωτερικής ζωής όπου ο άνθρωπος ζει ήδη «εν καινότητι ζωής».
3. Η απάθεια ως καρπός μακράς ασκήσεως και χάριτος
Η πατερική παράδοση είναι σαφής: η απάθεια δεν είναι στιγμιαίο επίτευγμα ούτε αποτέλεσμα τεχνικών. Είναι καρπός μακράς ασκήσεως, αυτογνωσίας, προσευχής και, τελικά, θείας χάριτος. Ο Εύαγρος επιμένει ότι χωρίς καθαρότητα καρδιάς και συνεχή άσκηση, η απάθεια μετατρέπεται σε ψευδαίσθηση (Evagrius Ponticus, Kephalaia Gnostica, I.15).
Η άσκηση περιλαμβάνει τη νηστεία, την εγκράτεια, την αγρυπνία και κυρίως τη φρουρά του νου. Η αυτογνωσία επιτρέπει στον άνθρωπο να αναγνωρίζει τις εμπαθείς κινήσεις πριν αυτές γίνουν πράξη. Η προσευχή ενοποιεί τον νου με την καρδιά και καθιστά την ψυχή δεκτική στη χάρη.
Ο Άγιος Μάξιμος τονίζει ότι η απάθεια δεν είναι ανθρώπινο κατόρθωμα αλλά συνέργεια: «ούτε η χάρις χωρίς προαίρεσιν, ούτε η προαίρεσις χωρίς χάριν» (Maximus Confessor, Ambigua, 7).
Συμπέρασμα ενότητας
Η απάθεια είναι δώρο που δίδεται σε εκείνον που αγωνίζεται ταπεινά και επίμονα, όχι σε εκείνον που την επιδιώκει ως αυτοσκοπό.
4. Η προληπτική γνώση των λογισμών
Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά γνωρίσματα της απάθειας είναι η ικανότητα του ανθρώπου να «βλέπει τους λογισμούς πριν ακόμη διαμορφωθούν». Ο απαθής νους έχει αποκτήσει λεπτότητα και διάκριση. Οι λογισμοί δεν αιφνιδιάζουν πλέον την ψυχή.
Ο Ευάγριος περιγράφει αυτή την κατάσταση ως «καθαρότητα νοός», όπου ο νους διακρίνει άμεσα την προέλευση και την κατεύθυνση κάθε σκέψης (Praktikos, 6). Ο άνθρωπος δεν αντιδρά παρορμητικά αλλά απορρίπτει με ηρεμία ό,τι δεν οδηγεί στην αγάπη προς τον Θεό και τον πλησίον.
Ο Άγιος Ιωάννης της Κλίμακος σημειώνει ότι στην απάθεια «οι λογισμοί είναι ασθενείς και άκαρποι» (Κλίμαξ, ΚΘ΄). Δεν έχουν πλέον δύναμη να ριζώσουν, γιατί η καρδιά δεν τους τρέφει.
Συμπέρασμα ενότητας
Η απάθεια προσφέρει πνευματική διαύγεια και εσωτερική ελευθερία, καθιστώντας τον άνθρωπο κύριο του εαυτού του.
5. Απάθεια, χαρά και ειρήνη
Σε αντίθεση με τη σύγχρονη παρεξήγηση, η απάθεια δεν στερεί τη χαρά αλλά την καθιστά σταθερή. Ο απαθής άνθρωπος χαίρεται όχι επειδή όλα πηγαίνουν καλά, αλλά επειδή η καρδιά του έχει βρει το αμετάθετο κέντρο της.
Ο Άγιος Ισαάκ ο Σύρος γράφει ότι η απάθεια γεννά «χαράν αδιάλειπτον και ειρήνην βαθείαν» (Ascetical Homilies, 72). Η χαρά αυτή δεν εξαρτάται από εξωτερικές συνθήκες αλλά από την εσωτερική κοινωνία με τον Θεό.
Συμπέρασμα ενότητας
Η απάθεια δεν αφαιρεί τη ζωή από τον άνθρωπο· του χαρίζει ζωή πληρέστερη και βαθύτερη.
6. Η απάθεια ως προϋπόθεση της αληθινής αγάπης
Η τελική μαρτυρία της απάθειας είναι η αγάπη. Ο Άγιος Μάξιμος δηλώνει ρητά ότι «αγάπη χωρίς απάθεια δεν υπάρχει» (Capita de Caritate, I.1). Όσο η καρδιά παραμένει δεμένη με πάθη, αγαπά ιδιοτελώς.
Ο απαθής άνθρωπος αγαπά ελεύθερα, χωρίς προσκόλληση, φόβο ή ιδιοκτησιακή διάθεση. Η αγάπη του είναι σταυρική, σταθερή και ανιδιοτελής. Εδώ η απάθεια αποκαλύπτεται όχι ως τέλος, αλλά ως πέρασμα προς τη θεοειδή αγάπη.
Συμπέρασμα ενότητας
Η απάθεια δεν είναι η κορυφή για τον εαυτό μας, αλλά η προϋπόθεση για να αγαπήσουμε σταυρικά σε σχεσή με τον Θεό καθέτως και οριζοντίως με τον πλησίον, όπως ο Χριστός.
Επίλογος
Η απάθεια, όπως την παρουσιάζει η πατερική παράδοση, αποτελεί μία από τις βαθύτερες και πιο παρεξηγημένες πνευματικές καταστάσεις. Δεν είναι άρνηση της ζωής αλλά η αναστάσιμη μορφή της. Είναι η ελευθερία της ψυχής από την τυραννία των παθών, η ειρήνη του νου, η καθαρότητα της καρδιάς και η προϋπόθεση της αληθινής αγάπης.
Σε έναν κόσμο υπερδιέγερσης, άγχους και συναισθηματικής σύγχυσης, η πατερική απάθεια προσφέρει όχι απόσυρση, αλλά θεραπεία· όχι ψυχρότητα, αλλά φωτισμένη αγάπη· όχι φυγή από τον άνθρωπο, αλλά βαθύτερη κοινωνία μαζί του.
Βιβλιογραφία
Evagrius Ponticus. (1971). Praktikos & Chapters on Prayer (J. E. Bamberger, Trans.). Cistercian Publications.
Evagrius Ponticus. (1981). The Kephalaia Gnostica (A. Guillaumont, Ed.). Patristica Sorbonensia.
Isaac of Nineveh. (1984). The Ascetical Homilies (D. Miller, Trans.). Holy Transfiguration Monastery.
John Climacus. (1982). The Ladder of Divine Ascent (C. Luibheid & N. Russell, Trans.). Paulist Press.
Maximus Confessor. (1985). Selected Writings (G. C. Berthold, Trans.). Paulist Press.
-Λόγος Θείου Φωτός
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου