Η Μυριόβιβλος του Μέγα Φωτίου του Ομολογητού, Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως

             

Φωτο: adologaia.gr

Στις 6 Φεβρουαρίου η Εκκλησία μας εορτάζει τη μνήμη του Μέγα Φωτίου ο οποίος έζησε στα χρόνια του αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ΄(842-867) και έλαβε διάφορα αυλικά αξιώματα, αν και κύρια απασχόλησή του ήταν η μελέτη και διδασκαλία. Δίδασκε πιθανώς στη Σχολή της Μαγναύρας. Ο Μέγας Φώτιος και ο αυτοκράτορας Μιχαήλ αντιδρώντας στις κινήσεις των απεσταλμένων του Πάπα που ήθελαν να αποσπάσουν τους νεοπροσήλυτους στο χριστιανισμό Βουλγάρους από την επιρροή του Βυζαντίου συγκαλούν Σύνοδο το 867 στην Κωνσταντινούπολη που καθαίρεσε τον Πάπα Νικόλαο ως αιρετικό.

Το συγγραφικό έργο του Μέγα Φωτίου είναι ογκώδες και ποικίλο. Περιλαμβάνει ερμηνευτικά υπομνήματα στις επιστολές του Αποστόλου Παύλου, στο κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο, στα συγγράμματα του Μεγάλου Αθανασίου, επίσης πραγματείες όπου αναιρείται η περί του Filiogue διδασκαλία της Δυτικής Εκκλησίας. Σημαντικά έργα του Μέγα Φωτίου είναι η “Λέξεων Συναγωγή”, σπουδαίο λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας, και η Μυριόβιβλος ή Βιβλιοθήκη όπου κρίνονται 279 έργα της Αρχαίας Ελληνικής και Πρώιμης Χριστιανικής Γραμματείας.

Είναι Μέγας γιατί πέρα από την υψηλή του παιδεία, κατόρθωσε να συγκρατήσει την Ορθοδοξία στην Ευρώπη, πριν την οριστική της υπαγωγή στον Πάπα και να εμποδίσει τη διείσδυση των Λατίνων ιερέων στην Κριμαία και τη Βαλκανική (Αγιολόγιον-Ημερολόγιον 2018, εκδόσεις Σαΐτης).

                           

Η Μυριόβιβλος ή Βιβλιοθήκη (βλπ. Βικιπαίδεια) είναι έργο του Πατριάρχη Φωτίου του Α , το οποίο συνέγραψε κατά πάσα βεβαιότητα κατά την διάρκεια των εξοριών του και το οποίο απηύθυνε προς τον αδελφό του Ταράσιο (τω ηγαπημένω μου αδελφώ Ταρασίω) (1). Στο έργο (2) περιλαμβάνονται καταγραφές 280 τίτλων βιβλίων (στην πραγματικότητα 279, καθώς ο 80ος τίτλος έχει χαθεί) (3), μερικά από τα οποία ο Φώτιος απλώς αναφέρει, άλλα τα οποία αναλύει, περιληπτικά ή εκτενώς, και άλλα στα οποία περιλαμβάνει και αποσπάσματά τους.

Ο Φώτιος θεωρείται ο σημαντικότερος λόγιος του Βυζαντίου, καθώς η επιρροή που άσκησε με τα γραπτά του είχε ως αποτέλεσμα τη διατήρηση πολλών αρχαίων κειμένων, τα οποία χωρίς αυτήν θα είχαν χαθεί. Επιπλέον χάρη στο έργο της Μυριόβιβλου, στο οποίο τα περιέλαβε, διασώθηκαν πολλά αποσπάσματα έργων τα οποία σήμερα θεωρούνται χαμένα. Η Μυριόβιβλος είναι ουσιαστικά μια λογοτεχνική εγκυκλοπαίδεια, η οποία καλύπτει συγγραφείς τόσο της κλασικής αρχαιότητας όσο και της πρώιμης βυζαντινής περιόδου. Περιέχει συνόψεις και σχολιασμούς των βιβλίων που ο Φώτιος είχε διαβάσει και κατέγραψε θέλοντας να αφήσει τα κείμενα αυτά στον αδελφό του Ταράσιο, όταν ο ίδιος αναχώρησε από την Κωνσταντινούπολη ως πρέσβυς (4) .Δεινός αναγνώστης, διάβασε πολλά βιβλία και συνήθιζε να "μαρκάρει" κάθε σελίδα που διάβαζε με την ένδειξη "ΑΝΕΓΝΩΣΘΗ" (5).Φώτιος στο έργο του πραγματεύεται μόνον το περιεχόμενο των βιβλίων που έχει διαβάσει. Δεν αποπειράται να γράψει σχετικά με τους συγγραφείς τους ή τις διάφορες "σχολές" στις οποίες ανήκαν και δεν κάνει καμία προσπάθεια να είναι ούτε πλήρης ούτε συστηματικός. Ένα ακόμη σημαντικό στοιχείο του έργου είναι ότι αποτελεί σημείο καμπής για την εποχή του, καθώς οι θησαυροί της αρχαίας ελληνικής γραμματείας είχαν σχεδόν λησμονηθεί και ο Φώτιος αποπειράται, μέσω του έργου του,(6) την εν μέρει επαναφορά τους στο προσκήνιο.

Η εγκυκλοπαιδική αυτή συλλογή κριτικών και αποσπασμάτων περιλαμβάνει βιβλία γραμμένα μόνο στην ελληνική γλώσσα, απουσιάζουν συγγράμματα γραμμένα στα λατινικά. Είναι ασφαλώς άξιο λόγου να αναφερθεί ότι ο Φώτιος δεν ασχολείται ιδιαίτερα ούτε με τον Ηρόδοτο ούτε με τον Θουκυδίδη για τον οποίο απλά αναφέρει, στο τμήμα του βιβλίου του Δίωνος Κασσίου ότι ο δεύτερος ήταν μιμητής του πρώτου. Αντίθετα, κάνει εκτενή αναφορά στα έργα του Κτησία, του οποίου τα έργα θεωρούνται χαμένα και οι 13 σελίδες των αναφορών και των κριτικών του Φωτίου σε αυτόν είναι πολύτιμες ως πηγή. Αντίστοιχα, δεν υπάρχει εκτενής αναφορά στον Ξενοφώντα , παρά μόνον εκεί που αναφέρεται ο Αρριανός ως μιμητής του(1).

Η ακριβής χρονολογία συγγραφής του έργου παραμένει ακόμη υπό διερεύνηση. Το γεγονός ότι οι αναφορές στο έργο του Φωτίου είναι από ελάχιστες ως ανύπαρκτες κατά τον 10ο αιώνα, περιορίζει τις δυνατότητες ακριβούς προσδιορισμού της. Έτσι, οι ερευνητές είναι αναγκασμένοι να ανατρέχουν στο ίδιο το έργο. Πράγματι, είναι καθοριστικός ο πρόλογος που συγγράφει ο Φώτιος στο έργο του, καθώς εκεί μνημονεύεται η "Πρεσβεία προς τους Ασσυρίους" (εννοεί τους Άραβες), συνεπώς το έργο δεν μπορεί να γράφηκε πριν από αυτήν. Οι παλαιότερες προσπάθειες χρονολόγησης του έργου με βάση αυτό τον πρόλογο είχαν στηριχτεί σε συλλογισμούς που σήμερα κρίνονται αβάσιμοι. Αναθεώρησή της έκανε πρώτη η Ελένη Γλυκάζη-Αρβελέρ, η οποία βασίστηκε στην παραδοχή ότι χρονολογία γεννήσεως του Φωτίου δεν ήταν το 820 αλλά το 810 και συνδύασε στοιχεία τόσο από τον πρόλογο όσο και το οικογενειακό περιβάλλον του Φωτίου και την κατάσταση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας εκείνη την περίοδο(7). Ο πρόλογος περιέχει την φράση που προαναφέρθηκε ("...ηγαπημένω αδελφώ Ταρασίω..."), η οποία αποτελεί, κατά τον Μαρκόπουλο, ένδειξη ότι η Μυριόβιβλος πρέπει να γράφηκε κατά την περίοδο 842 - 858, δηλαδή προτού ο Ταράσιος λάβει το αξίωμα του Πατρικίου, διαφορετικά ο αδελφός του θα τον προσφωνούσε "πατρίκιον και ηγαπημένον αδελφόν". Πιθανότατα η Μυριόβιβλος ήταν για τον Φώτιο "κείμενο εν εξελίξει", καθώς φαίνεται να ασχολήθηκε με αυτήν σε πολλές περιόδους της ζωής του και προσέθετε σε αυτήν κατά περίπτωση νέους κώδικες (βιβλία) (7).

Αγίου Φωτίου του Ομολογητού. Απολυτίκιον. Ήχος δ΄.

Ως των Αποστόλων ομότροπος, και της Οικουμένης Διδάσκαλος, τω Δεσπότη των όλων ικέτευε, Φώτιε ειρήνην τη Οικουμένη δωρήσασθαι, και ταις ψυχαίς ημών το μέγα έλεος.

Η χάρη του Αγίου Φωτίου να φωτίζει τον δρόμο των αναζητητών της αγάπης και της σοφίας του Θεού.

Ο Θεός μαζί σας!

Ευθυμία Η. Κοντοπούλου

6/2/2023

Βιβλιογραφία

1. La Rue van Hook, The Literary Criticism in the Bibliotheca of Photius, The University of Chicago Press, στο Jstor

2. Roger Pearse, Ipswich, UK, Αναλυτικός κατάλογος των περιλαμβανομένων έργων.

3. «Preterist Archive: Roger Pearse, Photius». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις

   14 Ιουνίου 2012. Ανακτήθηκε στις 18 Μαρτίου 2012.

4. Eleanor Dickey, Ancient Greek scholarship: a guide to finding, reading,

   and understanding scholia, commentaries, lexica, and grammatical treatises,

   from their beginnings to the Byzantine period, Oxford University Press, 2007, σελ.104

   στο Google books.

5. Bruce Merry, Encyclopedia of modern Greek literature, Greenwood Publishing

   Group, 2004, σελ. 45 στο Google books.

6. Aubrey Diller, Photius' Biblioteca in Byzantine Literature, στο Dumbarton Oaks, Trustees for Harvard University, δημ. στο Jstor

7. Άλμα πάνω, στο:7,07,1 Α. Μαρκόπουλου, Νέα στοιχεία για τη χρονολόγηση της "Βιβλιοθήκης" του Φωτίου Αρχειοθετήθηκε 2016-03-05 στο Wayback Machine.(pdf).