Φωτό: ALT.gr
1.Ιστορική αναδρομή
Τα κάλαντα προέρχονται από τις αρχαίες Ελληνικές και Ρωμαϊκές Καλένδες, τους χαιρετισμούς στην αρχή κάθε μηνός. Με την πάροδο των αιώνων η Ρωμαϊκή λέξη καλένδες μετετράπη σε κόλεντας, κόλιαντας, κόλιντα και κάλαντα. Υπήρχαν και τα αντίστοιχα χελιδονίσματα στην αρχή του νέου έτους των Ελλήνων την Άνοιξη. Οι καλαντιστές της αρχαίας εποχής επεδίωκαν ευχόμενοι να λάβουν φιλοδώρημα από τους άρχοντες της εποχής τους, και όταν εκείνοι δεν ανταποκρίνονταν τους εξέθεταν δημοσίως με σκωπτικά άσματα, όπως συνέβαινε και κατά τον προηγούμενο αιώνα Πανελλαδικά. Αντί για κάλαντα ξεφώνιζαν μαντινάδες κατά τον 19ο αι 20ο αιώνα, για παράδειγμα οι δυσαρεστημένοι Κρητικοί καλαντιστές, και αντίστοιχα κοτσάκια τραγουδούσαν στη Νάξο , του τύπου “αφέντη μου στην κάπα σου χίλιες χιλιάδες ψείρες, άλλες γεννούν, άλλες κλωσούν, κι άλλες αυγά μαζώνουν”. Δεν είχαν θρησκευτική αναφορά τα αρχαία κάλαντα, μόνο ευχές περιελάμβαναν για την αρχή του μηνός, και διατύπωση απαιτήσεων λεκτικά για το φιλοδώρημα.
Γι΄ αυτό στο Βυζάντιο οι πατέρες της Εκκλησίας απαγόρευσαν αυτό το έθιμο, γιατί καταγόταν από τις εορτές των Ρωμαϊκών Καλενδών και το καταδίκασαν στην ΣΤ΄ Οικουμενική Σύνοδο, το έτος 680 μ.Χ., τους δε καλαντιστές αποκαλούσαν Μηναγύρτες.
Κατά την αρχή της Βασιλευομένης Δημοκρατίας, καθιερώθηκε η απαγγελία των καλάντων από άνδρες της ανακτορικής φρουράς, ενώπιον των Βασιλέων, το ίδιο και στην Ευρώπη. Το έθιμο συνεχίζεται και σήμερα, γενικευμένο σε πολιτικά πρόσωπα από ομάδες καλαντιστών, συλλόγους και χορωδίες.
.
2.Τα κάλαντα ως προς το περιεχόμενό τους
Τα κάλαντα και οι πολλές παραλλαγές τους τα κατατάσσουν σε εθνικά , αστικά , τοπικά ή παραδοσιακά ανά περιοχή (1). Τα εθνικά κάλαντα τα αποκαλούμε και κοινά, αυτά είναι για παράδειγμα, το “καλήν ημέραν άρχοντες, αν είναι ορισμός σας, Χριστού τη θεία γέννηση να πω στ΄αρχοντικό σας...”.
Μία άλλη κατηγορία, όπως θα δούμε στη συνέχεια, αφορά τον διαχωρισμό τους σε κοσμικά ή εκκλησιαστικά κάλαντα. Τα κοσμικά κάλαντα συνέθεσε η σοφία του λαού , με δημοτική μουσική στην τοπική διάλεκτο, ενώ τα εκκλησιαστικά τα εμπνεύστηκαν λόγιοι- θεολόγοι μίας συγκεκριμένης περιοχής και ιστορικής περιόδου. Εκκλησιαστικά είναι τα κάλαντα με τίτλο “Άναρχος Θεός” από τα Κοτύωρα του Πόντου , που ακολουθούν.
Όσον αφορά το περιεχόμενό τους, τα κάλαντα ξεκινούν με χαιρετισμό, αναγγέλλουν την χριστιανική εορτή, αναφέρονται οι ευχές προς τους νοικοκυραίους, και στο τέλος διατυπώνονται οι απαιτήσεις των καλαντιστών, όσον αφορά το φιλοδώρημα (όχι σε όλες τις παραλλαγές). Στα εκκλησιαστικά κάλαντα εξιστορείται με ακρίβεια το θρησκευτικό γεγονός, και στο τέλος δεν περιλαμβάνονται ευχές, είναι σαν κοντάκιο.
3. Τα εκκλησιαστικά κάλαντα των Κοτυώρων ή Αλφαβητάρι των Χριστουγέννων
Τα Κοτύωρα , η σημερινή πόλη Ορντού στην Τουρκία, βρίσκεται στα παράλια της Μαύρης θάλασσας, δυτικά της Κερασούντας. Τα Κοτύωρα αναπτύχθηκαν κατά τον 19ο και 20ο αιώνα και υπήρξαν εμπορικός λιμένας εξαγωγής κτηνοτροφικών προϊόντων στην Ευρώπη, Αίγυπτο και Αραβία (1). Το όνομά τους προέρχεται από τον βασιλιά της Παφλαγονίας Κότυο. Στα μέσα του 19ου αιώνα είχαν δύο μεγάλες Ελληνικές συνοικίες, μία δυτικά, στην Εκκλησία της Υπαπαντής, της Παναϊτσας όπως την ονόμαζαν, και μία ανατολικά της πόλης, την συνοικία του Αγίου Γεωργίου. Η αγάπη τους για την Ορθοδοξία και την Ελληνική γλώσσα είναι εμφανής και στο Αλφαβητάρι των Χριστουγέννων, που συνέθεσαν άγνωστοι σε εμάς λόγιοι κατά τον 16ο αιώνα. Στα Κοτύωρα λειτουργούσε και η περίφημη Ψωμιάδιος Σχολή, ως ημιγυμνάσιο για 350 παιδιά, καθώς και άλλες σχολές, που κάλυπταν τις εκπαιδευτικές τους ανάγκες.
Ο καθ. Βυζαντινής και παραδοσιακής μουσικής, Χάρης Τρασάνης, παρατηρεί ότι τα κάλαντα των Κοτυώρων έχουν θεολογικό, δογματικό, διδακτικό και παιδαγωγικό χαρακτήρα (1 και 2). Η μελωδία είναι δανεισμένη από το οκτώηχο της εκκλησιαστικής μας μουσικής. Η μελοποίηση του Άναρχος Θεός ακολουθεί ειρμολογικά τον δ΄ ήχο της Βυζαντινής μουσικής (λέγετος) ενώ η σύνθεση στο τέλος ανάγεται σε αργό ειρμολογικό και βασίζεται στον α΄ ήχο. Το ισοκράτημα ακολουθεί τον λόγο του ποιήματος, και τοποθετείται σε φθόγγους που παράγουν αρμονικό άκουσμα. Οι επωδοί, που ακολουθούν κάθε στίχο, χρησιμοποιούν την συλλαβή “ερουρέμ” , που προσδίδει ρυθμό στη μελωδία, και είναι παράλληλα ένας συνδετικός κρίκος μεταξύ της εκκλησιαστικής και κοσμικής μουσικής.
Ο Άναρχος Θεός έχει ακροστιχίδα το Ελληνικό Αλφάβητο με τα 24 γράμματα, γι΄ αυτό και αποκαλείται το Αλφαβητάρι των Χριστουγέννων.
Άναρχος Θεός
Ά ναρχος Θεός καταβέβηκεν και εν τη Παρθένω κατώκησεν.
Ερουρέμ, ερουρέμ, ρερου, ρερου, ρερουρέμ. Χαίρε Άχραντε.
Β ασιλεύς των όλων και Κύριος, ήλθε τον Αδάμ αναπλάσασθαι.
Ερουρέμ, ερουρέμ, ρερου, ρερου, ρερουρέμ. Χαίρε Δέσποινα.
Γ ηγενείς σκιρτάτε και χαίρεσθε, Τάξεις των Αγγέλων ευφραίνεσθαι.
Ερουρέμ, ερουρέμ, ρερου, ρερου, ρερουρέμ. Χαίρε Άχραντε.
Δ εύτε εν σπηλαίω θεάσασθαι, κείμενον εν φάτνην τον Κύριον.
Ερουρέμ, ερουρέμ, ρερου, ρερου, ρερουρέμ. Χαίρε Δέσποινα.
Ε ξ ανατολών Μάγοι έρχονται, δώρα προσκομίζουσι άξια.
Ερουρέμ, ερουρέμ, ρερου, ρερου, ρερουρέμ. Χαίρε Άχραντε.
Ζ ητούν προσκυνήσαι τον Κύριον, τον εν τω σπηλαίω τικτόμενον.
Ερουρέμ, ερουρέμ, ρερου, ρερου, ρερουρέμ. Χαίρε Δέσποινα.
Η Αστήρ τους Μάγους οδήγησεν, άνω του σπηλαίου τους έφερεν.
Θ εός, Βασιλεύς προαιώνιος, τίκτεται εκ κόρης Θεόπαιδος.
Ί δεν ο Ηρώδης εθαύμασεν, την υπό των Μάγων ακρίβειαν.
Κ ράζει και βοά προς τους ιερείς, τους δοξολογούντας τον Κύριον.
Λ έγετε σοφοί και διδάσκαλοι, άρα πού γεννάται ο Κύριος;
Μ άγοι τον κυρήττουν και λέγουσι, Βασιλεά Μέγα και Κύριο.
Τεριριριρέμ τεριριριρέμ τεμ και ανανές. Χαίρε Άχραντε!
Τεμ και νενενά. Χαίρε Δέσποινα.
Ν υν Ηρώδης σήμερον ήκουσεν, αληθείας θαύμα κι εθαύμασεν.
Ξ ένον και παράδοξον άκουσμα, την υπό των Μάγων ακρίβειαν.
Τεριριριρέμ τεριριριρέμ τεμ και ανανές. Χαίρε Άχραντε!
Τεμ και νενενά. Χαίρε Δέσποινα.
Π οιμένες ειδόντες εδόξαζον, δόξα εν υψίστοις εκραύγαζον.
Ρ ήμα Ιωσήφ νύκτα ήκουσεν, Άγγελος Κυρίου ελάλησε.
Σ ήμερον γεννάται ο Κύριος και πάσα η κτίσις αγάλλεται.
Τ ρεις τας υποστάσεις εγνώκαμεν. Πατέρα, Υιόν, Πνεύμα Άγιον.
Υ πό Αρχαγγέλων υμνούμενων και των Σεραφείμ δοξαζόμενων.
Ερουρέμ, ερουρέμ, ρερου, ρερου, ρερουρέμ. Χαίρε Άχραντε.
Φ ως εν τω σπηλαίω επέφανεν και τον κόσμον όλον εφώτισε.
Άγιος, Άγιος, Άγιος υπάρχεις και Κύριος.
Χ αίρουσα η κτίσις αγάλλεται και πανηγυρίζει, ευφραίνεται. Χαίρε Άχραντε.
Ερουρέμ, ερουρέμ, ρερου, ρερου, ρερουρέμ. Χαίρε Άχραντε.
Ψ άλλοντες Χριστόν, τον Θεόν ημών, τον εν τω σπηλαίω τικτόμενον.
Άγιος, Άγιος, Άγιος υπάρχεις και Κύριος.
Ω! Παρθενομήτορ και Δέσποινα, σώζε τους εις Σε καταφεύγοντας.
Άγιος, Άγιος, Άγιος υπάρχεις και Κύριος.
Ένα σημαντικό στοιχείο που περιλαμβάνεται στα κάλαντα των Κοτυώρων, είναι ότι ο πεντάκτινος αστέρας έχει θήλεια υπόσταση, είναι η Αστήρ, που οδήγησε τους Μάγους άνω του σπηλαίου, δηλαδή σε ανώτερο νοητικό επίπεδο αντίληψης της Ενανθρωπίσεως του Υψίστου. Η Αστήρ παραπέμπει σε αρχαία γνώση της Βαβυλώνος- Ζωροαστρισμού, στην Υγεία, κόρη του θεού Ασκληπιού, στο πεντάκτινο της κοσμικής αρμονίας στα αιθερικά πεδία, κατά Πλάτωνα, αλλά και στην πενταδάκτυλη δεξιά χείρα του Θεού-Πατέρα, εντός της οποίας κρατεί και συνέχει όλο τον κόσμο που δημιούργησε.
4.Τα κοσμικά Χριστουγεννιάτικα κάλαντα της Ικαρίας
Σε αυτή τη ζωή και στις ομορφιές της μάς προσγειώνουν τα κάλαντα των Χριστουγέννων στην Ικαρία.
Για σένα κόρη όμορφη
ήρθαμε να τα πούμε,
και τα καλά Χριστούγεννα
για να σου ευχηθούμε.
Φέρτε μας κρασί να πιούμε ....και του χρόνου να σας πούμε.
Οι Ικαριώτες αρέσκονται να αισθάνονται και να απολαμβάνουν το πέρασμα της ζωής σε όλες της τις αποχρώσεις, γι΄ αυτό ο χρόνος κυλά αργά στην Ικαρία. Δεν βιάζονται να δουλέψουν σκληρά για να αποκτήσουν πολύ χρήμα. Η ομορφιά της ζωής είναι το ζητούμενο, και η φιλοσοφία του γίγνεσθαι, υπό συνθήκες προσωπικής ηρεμίας, σε ένα αποδεκτό και γνώριμο φυσικό περιβάλλον, χωρίς άγχος και καθημερινές υποχρεώσεις.
5.Τα έθιμα στη Μικρά Ασία
Τα κάλαντα ψάλλονταν το βράδυ της παραμονής των μεγάλων εορτών, σε αντίθεση με την Ελλάδα που συνεχίζουν να ψάλλονται κατά το ξημέρωμα της παραμονής των εορτών. Τα παιδιά κρατούσαν τραμπούκες και βαποράκια. Στόλιζαν τα πολύχρωμα καράβια τους με φωτεινά φαναράκια και χάρτινα φουντάκια. Εναλλακτικά, κατασκεύαζαν εκκλησίες χάρτινες, φωτιζόμενες εσωτερικά, που ήταν μικρά ομοιώματα της Αγίας Σοφίας.
6.Τα έθιμα στην Πελοπόννησο
Τα παιδιά προσάρμοζαν, επάνω σε ένα εορταστικά στολισμένο κυτίο, την εικόνα της Γεννήσεως του Χριστού και πρόσθεταν αυτοκόλλητα της εποχής τους με εορταστικά μοτίβα.
Αναφέρει σχετικά με την Πελοπόννησο, η Μεσσηνιακής καταγωγής συγγραφέας και λαογράφος Γαρυφαλλιά Κατσαμπάνη-Τσαγκάρη τα εξής (3):
“Την παραμονή των Χριστουγέννων, όπως και τώρα, ο παιδόκοσμος ξεχυνόταν στους δρόμους και πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι να πουν με τις μελωδικές τους φωνές τα κάλαντα στους νοικοκυραίους. Άγγελμα της μεγάλης γιορτής που έρχεται, ευχές και επαίνους για τους νοικοκυραίους είναι τα κάλαντα. Οι νοικοκυρές με χαρά υποδέχονταν τα παιδιά και τα φίλευαν με νομίσματα, ξηρούς καρπούς και χριστουγεννιάτικα γλυκά και κουλούρια. Τα παιδιά κρατούσαν στα χέρια τους ένα καραβάκι ή μία φάτνη, τώρα κρατούν απλά ένα τρίγωνο.... Παλιά, για το καλό ποδαρικό στα αγροτόσπιτα έβαζαν ένα αγόρι που ζούσαν και οι δύο γονείς του να πει τα κάλαντα και μετά να ανακατώσει τη φωτιά και τη στάχτη λέγοντας: Υγειά, πουλιά, κατσίκια, αρνιά και γρόσια. Ο λαός πιστεύει πως την παραμονή των Χριστουγέννων, στις 12 τη νύχτα, ανοίγουν οι ουρανοί και γίνονται θαύματα. Σαν προφθάσεις, λένε, την ώρα που ανοίγουν τα ουράνια και κάνεις ευχές, όποια ευχή και να κάνεις πιάνει, γίνεται πραγματικότητα. Καταλαβαίνεις πως ανοίγουν οι ουρανοί, λένε, από τη θεϊκή λάμψη που απλώνεται παντού, σε ουρανό, στεριά και θάλασσα (σελ.68-69)”.
7.Τα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς
Ο Άγιος Βασίλειος είναι η κυρίαρχη μορφή στα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς, με διάφορες παραλλαγές ανά την Ελλάδα.
8. Τα κάλαντα της Θράκης
Στα Θρακιώτικα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς, γίνεται νύξη για το Ελληνικό Αλφάβητο, που συνδυάζεται με τον Άγιο Βασίλειο από την Καισαρεία. Ο Άγιος Βασίλης κρατεί πένα, χαρτί και καλαμάρι, δεν κάθεται να φάγει ούτε να τραγουδήσει, αλλά γνωρίζει το Αλφαβητάρι και πηγαίνει στο Σχολείο (παραπέμπει στη θεία γνώση). Περιλαμβάνεται και μία βακτηρίτσα στο ποίημα- σε αντίθεση με εκείνη που δείχνει ο διάβολος στον Μνήστορα Ιωσήφ για να τον γεμίσει αμφιβολίες ότι όπως δεν βγάζει κλωνιά το ξερό με τους κόμπους κλαδί, το ίδιο και η Παρθένος Μαρία δεν μπορεί να έχει συλλάβει παιδί με τον Θεό- την οποία βακτηρία όταν ακουμπά ο Άγιος Βασίλειος, θαυμαστά βγάζει χρυσά κλωνιά και γίνεται δένδρο, το δένδρο του Λόγου του Χριστού που σκεπάζει όλον τον κόσμο. Ο Έλλην λόγος, σαν Λερναία Ύδρα με 27 κεφάλια, κατέχει τα μυστικά της δημιουργίας του Σύμπαντος. Όταν ο Έλλην Λόγος είναι κατά Θεόν, ανθίζει ρόδα της αγάπης του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού, ενώ όταν κατέρχεται αρνητικά, με σατανική γνώση, βγάζει τις ακάνθους και τα ζιζάνια της πνευματικής απώλειας και απομάκρυνσης από την Πατρική αρχή.
9. Τα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς (κοινά)
Τα εθνικά κάλαντα της Πρωτοχρονιάς που τραγουδάμε και στην Μεσσηνία, παρουσιάζουν τον Άγιο Βασίλη να γράφει τη μοίρα των ανθρώπων, εμφαινόμενος , ως υπέρλαμπρος ήλιος, επί της εικόνος του προσώπου μας, την οποία κρατεί. Παρατηρεί πόσο εμείς, που δημιουργηθήκαμε κατ΄ εικόνα του Θεού και Δημιουργού μας, οδεύουμε με τον Θείο Λόγο και τη χάρη του Αγίου Πνεύματος προς το κατ΄ ομοίωση μαζί Του.
Μέσα μας κρύβεται η θεία παρουσία και σοφία σε όλο της το μεγαλείο, αρκεί να ανοίξουμε τα παραθύρια της ψυχής μας, με Χριστού αγάπη, για να την αντιληφθούμε.
Βαστά εικόνα και χαρτί,
ζαχαροκάντιο ζυμωτή
χαρτί και καλαμάρι
δες και με το παλικάρι.
Το καλαμάρι έγραφε,
την μοίρα του την έλεγε
και το χαρτί ομίλει,
άγιε μου, άγιε μου άγιο- Βασίλη.
10.Τα κάλαντα της Κεφαλλονιάς
Οι μουσικόφιλοι κάτοικοι της Κεφαλλονιάς, που γεννιούνται με την Φιλαρμονική του Ληξουρίου στο προσκέφαλό τους, στα κάλαντα τους περιλαμβάνουν όλα τα καλά που θα επιθυμούσαν να τους συμβούν εν ζωεί, όπως το ζευγάρωμα κατά τη νέα χρονιά, γι΄ αυτό λαμπάδεςγάμου και στεφάνια βλέπουν στον ουρανό, τραγουδώντας τα κάλαντα, σαν νυκτερινή καντάδα, με επωδό το τραλαλαλαλά.... Παράλληλα οι δύο λαμπάδες και τα δύο στεφάνια παραπέμπουν στο δίπολο της θείας δόξης, στον δικέφαλο αετό.
11.Τα Κρητικά Κάλαντα
Τα Κρητικά κάλαντα, με τη συνοδεία της περίφημης λύρας, περιλαμβάνουν τις δικές τους παραλλαγές. Ζευγολάτης και καλλιεργητής σιτηρών είναι ο Άγιο Βασίλης, ως άριστος γεωργός της Βασιλείας των ουρανών, τον οποίο πρώτο - χαιρετά ο Δεσπότης Χριστός.
Ταχιά ταχιά ν’ αρχιμηνιά ταχιά ν’ αρχή του χρόνου,
ταχιά (ν)όπου προπάτηξεν ο Κύριος στον κόσμο,
κι εβγήκεν κι εχαιρέτησεν όλους τσοι σευγολάτες,
ο πρώτος που χαιρέτηξεν ήταν ο Άγιος Βασίλης.
Οι Κρητικοί είναι δεινοί μαχητές. Όταν ένας Κρητικός διάβασε την προφητεία του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού ότι όταν θα καταστρέφεται ο κόσμος οι λιγοστοί Έλληνες θα αποτραβηχτούν στα ψηλά βουνά της Τζουμέρκας, στην Πίνδο, απάντησε ότι το γένος μας θα σωθεί με το Κρητικό σπέρμα! Φιλόξενοι είναι και δεν υπάρχει περίπτωση να μην ανοίξει πόρτα στην Κρήτη για να ακούσει ο νοικοκύρης τα κάλαντα, και να φιλέψει πλουσιοπάροχα τους καλαντιστές.
Αν και αποδίδονται με παραδοσιακή μουσική τα Κρητικά κάλαντα, το περιεχόμενο τους περιλαμβάνει βαθιά νοήματα , με συμβολική αναγωγή σε εκκλησιαστικά ιστορικά δεδομένα.
Κι εκειά που στάθηκε ο Χριστός χρυσό δεντρίν εβγήκε,
κι εκειά που παραπάτησεν ωριά πανώρια βρύση....
Τα μοναδικά ακούσματα από τα κάλαντα, όπως τα σμίλευσε η Ορθοδοξία και η Λαϊκή μας παράδοση, μας ακολουθούν πιστά από την τρυφερή παιδική μας ηλικία, και είναι αναπόσπαστο μέρος της τοπικής μας παράδοσης. Χρειάζεται να τα διαφυλάξουμε με μέγιστη υπευθυνότητα, και να τα μεταδώσουμε με συνέπεια στις επόμενες γενιές.
Βιβλιογραφία
1. Κάλαντα. Βικιπαίδεια
3. Κατσαμπάνη-Τσαγκάρη Γαρυφαλλιά (2013). Τα δώδεκα Παιδιά του χρόνου, σελ. 68-69. Αθήνα. Εκδόσεις ΦΑΡΑΙ Α.Ε.
Ο Θεός μεθ΄ημών
Ευθυμία Η. Κοντοπούλου
27/12/2023
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου