“Και γαρ οίμαι δειν, ω βουλή, τα του σώματος δυστυχήματα τοις της ψυχής επιτηδεύμασιν ιάσθαι”

 

                   Hans Andersen Brendekilde.Mens du læser avisen nyheder 1912. 

                                      Φωτό: κα Ουρανία Μαυρίκη-Μπόβη

Πηγή ζωής, αγάπης και θείας έμπνευσης,  είναι η σεβαστή  κα Ουρανία Μαυρίκη-Μπόβη, η δημοφιλής φιλόλογος της Βαλύρας, που σαν περιστερά λόγο αρθρώνει ο ακοίμητος νους της στα απόρθητα παραθύρια της ψυχής της . Εργασία μάς ανέθεσε, με θέμα βαθύ, πολύπλοκο και πολύμορφο, που   πατώντας επάνω στα αχνάρια των θεϊκά φωτισμένων Πατέρων της Ορθοδοξίας , με τις φτωχές πνευματικές δυνάμεις μας, θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε, εκ του ασφαλούς, και χωρίς να χάσει άδικα τον χρόνο  του  ο αναγνώστης, αλλά να οικοδομηθεί κατάλληλα πνευματικά.

Το να με αποδεχτεί ο άλλος "όπως είμαι" αποτελεί σημαντική βοήθεια. Όμως για να υπάρξει ουσιαστική θεραπεία πρέπει να επιτευχθεί " αυτo - αποδοχή ", ανακοίνωσε στο fb η κα Μαυρίκη-Μπόβη και σχολιάζει: 

“Και γαρ οίμαι δειν, ω βουλή, τα του σώματος δυστυχήματα τοις της ψυχής επιτηδεύμασιν ιάσθαι”. Φράση από το λόγο του Λυσία υπέρ του Αδυνάτου. Σε μτφ... Γιατί πάνω απ' όλα νομίζω ότι πρέπει... να θεραπεύει κανείς τα ελαττώματα του σώματος με τις αρετές της ψυχής.

Βαθυστόχαστες σκέψεις

Για να επιτευχθεί η αποδοχή του εαυτού, και της μοίρας κοινώς του ανθρώπου σε αυτή τη ζωή,  πρέπει ο άνθρωπος να θεραπεύσει τα ελαττώματα ή ατυχήματα του σώματός του με τις αρετές της ψυχής του , λέγει ο Λυσίας. Πώς όμως μπορεί να καταστεί αυτό εφικτό αν η ψυχή του ανθρώπου είναι άλογη, δεν διαθέτει ανάλογες αρετές, είναι ακάθαρτη, κενοδοξεί και επικεντρώνεται σε άπιαστες, ιδανικές γι΄αυτήν υλικές-σωματικές καταστάσεις; Πώς ο άνθρωπος να αποδεχτεί "αυτό που είναι" και να ζητήσει στη συνέχεια πνευματική βελτίωση αν   δεν αναγνωρίζει την πνευματική του φτώχεια εμπρός στον Δημιουργό του; Άρα ο Λυσίας εννοεί τον θείο, πάναγνο νου, που εδράζεται εντός της φυσικής καρδιάς του ανθρώπου, πρωτίστως να επέμβει  στην ανθρώπινη ψυχή και να την φωτίσει.   Σημαντικό είναι ο άλλος να αποδέχεται τον ευατόν του και τον πλησίον του όπως είναι, στα πλαίσια της αγάπης και μακροθυμίας προς τον συνάνθρωπο (φίλο ή εχθρό), αλλά χωρίς συνειδητή ενδοσκόπηση και γνώθι σαυτόν, αποτελεσματική αυτοθεραπεία είναι αδύνατον να υπάρξει και ούτε αυτο-αποδοχή, όπως διατείνεται ο κ. Ηλίας Τσιακόπουλος, και αντίστοιχα διαβάζουμε στη σελίδα της κας Μαυρίκη-Μπόβη .

Πώς δύναται ο  άνθρωπος να θεραπεύσει τα ελαττώματά του με τις αρετές της ψυχής του αν δεν γνωρίζει πρωτίστως τι είναι η ψυχή και πώς επικοινωνεί με το σώμα του,  στα πλαίσια της φαινομενικής-ανθρώπινης πραγματικότητας, χωρίς θεία διάκριση;

Η ψυχή και το σώμα, και αντίστοιχα οι αρετές του θείου νου , ως δραστικό φάρμακο για την αυτοθεραπεία ,  αυτο-αποδοχή, και αποδοχή του πλησίον, με  Θεού διάκριση και σοφία,   είναι το  θέμα αυτής της εργασίας.

Μονοπάτια πνευματικής άθλησης

Υπάρχουν πολλά μονοπάτια για να μελετήσει ο άνθρωπος τα περί ψυχής. Πολλά εξ αυτών οδηγούν σε λανθασμένα ή ελλιπή συμπεράσματα, και σε υπαρξιακά αδιέξοδα. Στο τέλος αισθάνεται ο πνευματικός αθλητής ότι σπατάλησε άδικα τον χρόνο του και δεν έφθασε στην ολοκλήρωση   του στόχου του.

Οι ένθεοι αρχαίοι ημών πρόγονοι, όπως ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης, ενδελεχώς φιλοσόφησαν "περί ψυχής". Χρειάστηκε όμως το Πνεύμα το Άγιον για να μάς δώσει την αληθινή εικόνα της ψυχής, και αυτό το κατόρθωσαν με θεία φώτιση και πνευματική άθληση δια βίου, οι Άγιοι Πατέρες της Ορθοδοξίας μας. Όσον αφορά την επιστήμη της ψυχολογίας, την οποία σπούδασα και υπηρετώ, δεν μελετά την ψυχή του ανθρώπου,  γιατί αυτή είναι αόρατη και ακατάληπτη, άρα εκτός των ορίων της επιστήμης. Μελετά τις λειτουργίες του εγκεφάλου, σε συνάρτηση με το ανθρώπινο σώμα νευροψυχολογικά, γνωστικά,   ψυχαναλυτικά , συμπεριφοριολογικά, και  προσεγγίζει βιολογικά-ψυχολογικά τις ικανότητες που σχετίζονται με τις πέντε αισθήσεις (οπτική και ακουστική αντίληψη και μνήμη κυρίως), καθώς και την προσωπικότητα του ανθρώπου ψυχολογικά, όπως τους ανθρώπινους χαρακτήρες, τα συναισθήματα και τις συμπεριφορές σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο.

Με οδηγό μας σήμερα τον φωτισμένο Αρχιμανδρίτη π. Αρσένιο Κατερέλο,

Ηγούμενο Ι. Μονής Αγ. Νικολάου Δίβρης Φθιώτιδος, και την μοναδική Εσπερινή ομιλία του στην Ιερά Μονή Αγ. Νικολάου Δίβρης Φθιώτιδος, 03 -03 2013, θα εντρυφήσουμε στον λόγο των Αγίων Πατέρων της Ορθοδοξίας, για να προσεγγίσουμε τα θεία κράσπεδα της ψυχής του ανθρώπου.

Για εύκολη κατανόηση του πολυσήμαντου αυτού λόγου από το αναγνωστικό κοινό μας, παρουσιάζεται η θεόπνευστη ομιλία "Περί Ψυχής" σε μικρές ενότητες, καθώς και σχετικές διευκρινίσεις έχουν προστεθεί, που συνδέουν την Ορθόδοξη Θεολογία με τη σύγχρονη Ψυχολογία.

Η Ορθόδοξη Χριστιανική Θεολογία περί ψυχής

Τι είναι η ψυχή;

Η ψυχή είναι απλή στη φύση της (δεν έχει όργανα όπως το ανθρώπινο σώμα) και συνέχει (ενώνει) όλο το σώμα του ανθρώπου. Κέντρο της είναι ο νους και έχει πλήρη επίγνωση σε όλο το σώμα του ανθρώπου. Δόθηκε στον άνθρωπο με τη θέληση του Θεού . Τα φυσικά της προσόντα εμφυτεύθηκαν σε αυτήν, ταυτόχρονα με την δημιουργία του ανθρώπου.Η ψυχή δεν φέρει καμία αμαρτία, όταν γεννιέται ο άνθρωπος, πλην βέβαια του προπατορικού αμαρτήματος το οποίο είχε και η Υπεραγία Θεοτόκος, που καθαρίστηκε από αυτό κατά τον Ευαγγελισμό Της. Κάθε αμαρτία ( αποκλίνουσες-καταστροφικές συμπεριφορές του ανθρώπου κατά την ψυχολογία) επιτελείται από την δική μας την προαίρεση, εκ των υστέρων. Επάνω στο ενιαίο της ψυχής βασίζεται το ότι όταν νοσεί ένα μέρος της , η μία από τις δυνάμεις της, τότε νοσεί ολόκληρη η ψυχή. Σχετικά λέγει ο Άγιος Γρηγόριος ο Νύσσης τα εξής: «Ου γαρ κρατείται η ψυχή υπό του σώματος, αλλά αυτή – η ψυχή δηλ. – κρατεί το σώμα. Ουδέ εν τω σώματι εστί η ψυχή, ως εν αγγείω ή ασκώ, αλλά μάλλον το σώμα εν ταύτη». Εν τη ψυχή δηλ. είναι το σώμα. Δηλ. η ψυχή περιβάλλει και συνέχει το σώμα και όχι το αντίστροφο. Η ψυχή κρατεί και κινεί το σώμα. Βέβαια, “η ψυχή εστίν αθάνατος δια τον αποθανατίζοντα Θεόν”, όπως λέγει ο Άγιος Κύριλλος Ιεροσολύμων, δηλ. χάριν του Θεού είναι αθάνατη, επειδή το θέλει ο Θεός.

Ποια είναι η ουσία της ψυχής ;

Η ουσία της ψυχής είναι αόρατη και ακατάληπτη από τις αισθήσεις. Οι ενέργειές της (η συμπεριφορά της) είναι εκείνες που τη φανερώνουν, κατά τον Μέγα Βασίλειο.Γι΄αυτό στην επιστήμη της ψυχολογίας δεν μελετάμε την ψυχή, αλλά την προσωπικότητα του ατόμου, τις νοητικές, συναισθηματικές και σωματικές λειτουργίες και συμπεριφορές του ανθρώπου.

Ποιες είναι οι δυνάμεις της ψυχής;

Οι δυνάμεις της ψυχής είναι οι δυνατότητες, τα φυσικά της προσόντα, που έχει αυτή βάσει των προδιαγραφών που έλαβε από τον Θεό. Οι δυνατότητες αυτές ενεργοποιούνται μέσω των οργάνων του σώματος. Κατά την ψυχολογία καλλιεργούνται σταδιακά εκείνα που έχει κληρονομήσει ο άνθρωπος, σε αλληλεπίδραση με το οικογενειακό, εκπαιδευτικό , κοινωνικό , θρησκευτικό περιβάλλον του ατόμου και τις διαπολιτισμικές ευκαιρίες που έχει κατά την πορεία του βίου του ο άνθρωπος. Κατά την Ορθόδοξη Θεολογία εκδηλώνονται και ωριμάζουν οι δυνάμεις της  ψυχής με θεία φώτιση.

Ποια είναι η σχέση της ψυχής με το σώμα;

Η ψυχή του ανθρώπου, μέσω του νου, χρησιμοποιεί ως όργανό της το σώμα, για να αποκτά αντίληψη του εαυτού της και του περιβάλλοντος γύρω της . Με τη θεία φώτιση δύναται η ψυχή να αποκτήσει θεία διάκριση και να βαδίσει προς το κατ΄ομοίωση με τον Θεό, θεραπεύοντας και το σώμα.

Η πενταμερής διαίρεση της ψυχής

Η ψυχή διαιρείται σε πέντε δυνάμεις, τον νου, την διάνοια, την δόξα, την φαντασία και την αίσθηση, κατά τον Άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά. Ο άνθρωπος διαθέτει, τόσο το υλικό, όσο και το νοερό (μεταξύ νοητού και αισθητού στοιχείο). Είναι προικισμένος με νου και αίσθηση κατά έναν ακατάληπτο τρόπο, από την σοφία του Θεού, που αναμιγνύει τα άμικτα. Ο Θεός είναι παντοδύναμος. “Πάντα δυνατά τω Θεώ εστί”.

α.Ο νους συνδέει τον άνθρωπο με τον νοερό κόσμο. Ο νους, η πλέον σημαντική δύναμη του ανθρώπου, είναι η ανωτάτη λογική δύναμη, το λογικό μέρος της ψυχής. Αυτό, το λογικό μέρος, φέρει, κατά κύριο λόγο, το “κατ᾽ εικόνα” με τον Θεό. Διακρίνεται σε νου, λόγο και πνεύμα και χρησιμοποιεί, είτε τις άλογες, είτε τις λογικές δυνάμεις που του δόθηκαν από τον Θεό (τις νοητικές και διαισθητικές-ενορατικές ικανότητες κατά την ψυχολογία) για να κοινωνεί ο άνθρωπος και να έρχεται σε επαφή, τόσο με τον αισθητό, όσο και με τον νοερό κόσμο, αλλά και με τον κόσμο του ακτίστου, δηλ. τον Τριαδικό Θεό.

β. Η δε αίσθηση έχει σχέση με τον υλικό και αισθητό κόσμο. Η αίσθηση είναι η πλέον άλογη δύναμη που διαθέτει ο άνθρωπος, με την βοήθεια όμως της οποίας αποκτά γνώση και αντίληψη των αισθητών αντικειμένων όταν αυτά είναι παρόντα.

Μεταξύ του νου και της αισθήσεως μεσολαβούν οι τρεις άλλες δυνάμεις, η φαντασία, η δόξα και η διάνοια.

γ.Η φαντασία έχει την αρχή στις αισθήσεις, διότι μέσω αυτών εισέρχονται οι διάφορες παραστάσεις και εντυπώνονται και στην συνέχεια χρησιμοποιούνται αναλόγως. Είναι άλογη δύναμη και πιο ικανή σε δράση από τις αισθήσεις, διότι αυτή μπορεί και δρα ακόμη και όταν τα αισθητά απουσιάζουν. Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς την ονομάζει και “νουν”, εφ᾽ όσον ενεργεί και χωρίς την παρουσία των αισθητών, που είναι όμως παθητικός, διότι σχετίζεται με εξωτερικές εμπειρίες και παραστάσεις. Δηλ., δεν είναι η δύναμη εκείνη που θα μπορούσε να οδηγήσει σε επιστροφή του νου στον εαυτό του και την ένωση με την άκτιστη Θεία Χάρη. Δεν μπορεί με τη φαντασία να είναι ο άνθρωπος εαυτώ και Θεώ συστρεφόμενος, παρά μόνο με τον λογικό νου, με πίστη, ταπείνωση και αγάπη προς τον Θεό, μέσα από την αδιάλειπτη προσευχή του και συγκέντρωσή του στους πνευματικούς του στόχους.

δ. Η δόξα (η νόηση κατά την ψυχολογία) διαιρείται σε δύο κατηγορίες, σε εκείνην που προέρχεται από την φαντασία,(ασυνείδητη-αποκλίνουσα-μη λογική νόηση κατά την ψυχολογία) και επομένως είναι άλογη, και σε εκείνην που προέρχεται από τη διάνοια και προχωρώντας βαθμιαία καταλήγει στη λογική δόξα (συνειδητή-συγκλίνουσα νόηση-λογική).

ε. Η διάνοια (οι λειτουργίες που συμβαίνουν στον εγκέφαλο του ανθρώπου κατά την ψυχολογία) είναι ενέργεια του νου και όχι ουσία, αν και δεν χωρίζεται από αυτόν. Η οποία διάνοια, βέβαια, κινεί και τον εγκέφαλο. Η διάνοια παράγει τους λογισμούς, τους επεξεργάζεται , ενώ αποθηκεύονται στον νου, ο οποίος νους, ας το πούμε έτσι, είναι ο “σκληρός δίσκος” και βρίσκεται στην πνευματική καρδιά του ανθρώπου,(στον εγκέφαλο) όχι στην φυσική του καρδιά. Η διάνοια είναι μία από τις σημαντικότερες και βασικότερες δυνάμεις του νου. Και οι τέσσερις δυνάμεις (αίσθηση, φαντασία, δόξα και διάνοια) ενεργούν όλες στον εγκέφαλο και καμία από αυτές τις δυνάμεις δεν είναι ικανή να οδηγήσει στην ένωση με τον Θεό.

Η λογική δόξα και η διάνοια, αν και είναι λογικές δυνάμεις και δεν είναι αποχωρισμένες από την αποθήκη των αισθήσεων, την φαντασία, και ενεργούν στον εγκέφαλο, δεν δρουν αυτοτελώς και είναι άμεσα εξηρτημένες από τον εγκέφαλο. Οπότε, αν ο εγκέφαλος υποστεί κάποια βλάβη, είτε γενετικής φύσεως, είτε από κάποιο ατύχημα, τότε δεν λειτουργούν σωστά αυτές οι δυνάμεις.

Η τριμερής διαίρεση της ψυχής

Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς αποδέχεται μερικώς την Πλατωνική θεωρία “περί ψυχής’, δηλαδή την τριμερή διαίρεσή της σε λογικό, θυμικό και επιθυμητικό μέρος.

Το λογικό μέρος της ψυχής

Το λογικό μέρος της ψυχής διακρίνεται σε νου, λόγο και πνεύμα, κατά τον Άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά. Ο νους είναι πηγή του λόγου, και των νοημάτων (του πνεύματος).

Από τον νουν, και αποκλειστικώς μόνον από αυτόν, πηγάζει, προέρχεται ο λόγος, ο οποίος λόγος, αυτομάτως, συνακολουθείται από ένα νόημα, από ένα “πνεύμα”. Το νόημα του λόγου, λέγεται “πνεύμα” και είναι ό,τι ακριβώς εννοεί ο λόγος.

α. Ο νους είναι ό,τι ανώτερο έχει δώσει ο Θεός στον άνθρωπο. Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς λέγει γι᾽ αυτήν την μοναδικότητα και ανωτερότητα του νου, ότι δεν μπορεί να υπάρχει κάτι ανώτερο μέσα στον άνθρωπο. Δεν είναι ο εγκέφαλος, λοιπόν, το σημαντικότατο στον άνθρωπο. Ο νους είναι. Ο εγκέφαλος απλά είναι ένα όργανο. Ο νους δεν μπορεί να υποστεί οργανική βλάβη, εφ᾽ όσον δεν απαιτείται κάποιο σωματικό όργανο για να ενεργήσει. Εάν ο νους, αυτεξουσίως, αφήσει τόπο στην αμαρτία, τότε ασθενεί και οδηγεί και σε οργανικής φύσεως βλάβες που επηρεάζουν τον εγκέφαλο, όσο και άλλα όργανα του σώματος. Δεν υπάρχει κάτι ανώτερο μέσα στον άνθρωπο από τον νου. Διότι, το λέγει πολύ χαριτωμένα ο Άγιος Γρηγόριος, αν υπήρχε κάτι ανώτερο, τότε, σ᾽ εκείνο και μόνο σ᾽ εκείνο θα αποδιδόταν το “κατ᾽ εικόνα” με τον Θεό. Ο Θεός μας δίνει, αγάπης Του ένεκεν, το κατ᾽ εικόνα. Το οποίο, φυσικά, θα το αποθησαύριζε, θα το διεφύλασσε σε ο,τι ανώτερο έχει ο άνθρωπος, που αυτό είναι, όπως λέγει ο Άγιος, ο νους.

Ο νους, αν και έχει την έδρα του κάπου στην φυσική καρδιά, εκεί ενεργεί κυρίως, και εκεί ενεργούνται τα θαυμάσια που ακολουθούν την ένωσή του με τον Θεό, όταν αυτή υπάρχει, βέβαια, δια της Χάριτος. Στην Εκκλησία ακούμε κατά τη θεία λειτουργία να λέγει ο ιερεύς “άνω σχώμεν τας καρδίας”, αυτό σημαίνει ο θείος νους μας να υψωθεί και να ενωθεί συνειδητά με τον εγκέφαλό μας, για να οδεύσει η ψυχή του ανθρώπου προς το κατ΄ομοίωσιν. Για παράδειγμα, σε έναν αλκοολικό, που το πάθος του βρίσκεται στον χωρίς θεία διάκριση νου του, στην νοερά καρδία,(εγκέφαλο) στο κέντρο της ψυχής του, από τον αρρωστημένο νου του επηρεάζονται και ασθενούν διάφορα όργανα του σώματός του , π.χ. το συκώτι. Όταν υψωθεί ο θείος νους του ανθρώπου, η ψυχή αποκτά έλλογο νου και θεία διάκριση.

β. Ο ενδιάθετος λόγος (εσωτερικός λόγος της σιωπής) συντελείται μέσα μας. Εξ αιτίας αυτού, υπάρχουν εξ ίσου λογικοί άνθρωποι, όπως είναι οι κωφάλαλοι ή εκείνοι που έχασαν την φωνή τους από κάποια ασθένεια, δυστύχημα ή άλλη αιτία. Προφανώς, κάθε λόγος προφορικός, γραπτός ή ενδιάθετος, έχει πάντα ένα νόημα, έστω και αν δεν είναι λογικό. Αλλά, και όταν είναι λογικό, δεν σημαίνει ότι είναι αληθές.

Ενδιάθετος λόγος, κατά τον Άγιο Ιωάννη τον Δαμασκηνό, είναι “η κίνηση της ψυχής που συμβαίνει στο διαλογιστικό, χωρίς καμία εξωτερική ανακοίνωση”. Γι᾽ αυτό, πολλές φορές, αν και σιωπούμε, πραγματοποιούμε πλήρη ομιλία μέσα μας. Αλλά, ακόμη και σε αυτά τα όνειρα συνομιλούμε.

Ο λόγος με το εμπεριεχόμενο αντίστοιχο νόημά του, το πνεύμα του δηλ., αυτά τα δύο, συνδέονται, απαρτίζουν και σχετίζονται με την ανθρώπινη ομιλία στις διάφορες μορφές της, αποτελούν όμως βασικές ενέργειες μόνον του νου. Και φανερώνουν, αποκαλύπτουν, αποδεικνύουν μπορούμε να πούμε, ότι υπάρχει αυτό το “κάτι άλλο”, το άγνωστο, το αόρατο, το μη επιστητό εντός μας.

Πώς διαφοροποιείται ο προφορικός λόγος από τον ενδιάθετο;

Λέγει ο Άγιος Γρηγόριος, ότι ο λόγος ο προφορικός δεν ανήκει σε νου, αλλά σε σώμα που κινείται από νου. Και, όπως λέγει ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός, ο προφορικός λόγος δεικνύει την ενέργειά του στη φωνή, στις διαλέκτους, είναι δηλ. ο λόγος που προφέρεται με την γλώσσα, με το στόμα. Γι᾽ αυτό και λέγεται “προφορικός”. Είναι, μάλιστα, αγγελιοφόρος της σκέψεως.

Τι είναι το Πνεύμα του ανθρώπου συγκριτικά με το Άγιο Πνεύμα;

Το πνεύμα του νου, το νόημα του νου του ανθρώπου, συνυπάρχει με τον λόγο του, εφ᾽ όσον φύσει συνοδεύει πάντα τον λόγο. Το πνεύμα του ανθρώπου διαφοροποιείται από το Άγιο Πνεύμα του Θεού.Το δεύτερο κατακτάται με αγάπη προς τον Θεό και τον πλησίον, ταπείνωση και αποδοχή της προσωπικής πνευματικής φτώχειας και είναι πάντα αληθές, γιατί προέρχεται από τη σοφία του Θεού, του θείου νου που εδράζεται με θεία χάρη στη φυσική καρδιά του ανθρώπου και ανυψώνεται για να καταλάβει τον άλογο νου της ανθρώπινης ψυχής,(στον εγκέφαλο), όταν ο άνθρωπος αδιάλειπτα ζητά προσευχόμενος την ένωσή του με τον Θεό.

Γιατί το πνεύμα του ανθρώπου μπορεί να ενωθεί μόνο με το Άγιο Πνεύμα;

Κάθε λογική φύση, ανθρώπινη, αγγελική, ακόμη και δαιμονική, έχει νου, λόγο και πνεύμα, αφού είναι πλασμένη κατ᾽ εικόνα του Τριαδικού Θεού. Κανένα από τα κτιστά λογικά πνεύματα δεν μπορεί να ενωθεί με οποιοδήποτε άλλο, ώστε να αποτελέσουν εν πνεύμα. Αυτό, είναι πάρα πολύ σημαντικό, γιατί και ο διάβολος δεν μπορεί να έλθει σε επαφή με την ουσία της ψυχής μας, αλλά μόνο με την ενέργεια της ψυχής μας. Μόνο το Άγιο Πνεύμα μπορεί να ενώνεται με την ουσία οποιουδήποτε κτιστού πνεύματος και να γίνονται ένα. Η ένωση αυτή, του Παναγίου Πνεύματος, του ακτίστου Φωτός, της άκτιστης Χάριτος, με τις λογικές φύσεις είναι αξιοθαύμαστη και άρρητη, αλλά πραγματική. Ενώ, τα άλλα πνεύματα των κτισμάτων δεν ενώνονται, απλά συναναστρέφονται με το πνεύμα του ανθρώπου.

Η άκτιστη Χάρις του Θεού πληροί ολόκληρη την ουσία της ψυχής και δεν αφήνει ίχνος της που δεν μετέχει σ᾽ αυτήν την ένωση.

Το άλογο μέρος της ψυχής

Το επιθυμητικό (υλιστική προσκόλληση στα θέλω-επιθυμίες) και θυμικό (συναισθήματα) βρίσκονται στο άλογο μέρος της ψυχής. Η θεραπεία του θυμικού προαπαιτεί την θεραπεία του επιθυμητικού, και η θεραπεία του λογικού, δηλ του νου, προαπαιτεί την θεραπεία και των δύο του θυμικού και του επιθυμητικού, δηλ. και του θυμού και της επιθυμίας.

Ψυχολογικά, όταν θέλουμε να φάμε κάτι και είναι έντονη η αίσθηση της στέρησης και /ή της πείνας, αγχωνόμαστε και νευριάζουμε. Αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να τρώμε για να μη νευριάζουμε, αλλά να ελέγχουμε με τον λογικό νου μας αν είναι προς το συμφέρον της πνευματικής προόδου της ψυχής μας η ικανοποίηση αυτής της επιθυμίας. Όταν παράλληλα ο άνθρωπος πεινάει και έχει μία σειρά από αρνητικά συναισθήματα, ο νους ταράσσεται και δεν λειτουργεί σωστά.

Δεν ταράσσεται όμως ο νους με θεία διάκριση, γιατί ο ώριμος νους, το “Εγώ”, η προσωπικότητα του ανθρώπου κατά την ψυχολογία, ως διαιτητής ανάμεσα στο θυμικό και επιθυμητικό μέρος της ψυχής, βρίσκει λύσεις για την ισορροπία του οργανισμού και τη διαφύλαξη της πνευματικής φώτισης.

Λέγει ο Μέγας Βασίλειος: «Δέχεται μεν την ζωήν εκ της ψυχής το σώμα, δέχεται δε αλγηδόνας από του σώματος η ψυχή». Ας υποθέσουμε ότι έχουμε κάνει μία αμαρτία και έχουμε, ως εκ τούτου, πέσει σε απελπισία και μας έχει κυριεύσει ο δαίμονας της λύπης. Άρα, το πρόβλημα είναι καθαρά πνευματικό (συναισθηματικό κατά την ψυχολογία). Όμως, εξ αιτίας αυτής της λύπης, μπορεί να αρρωστήσουμε σε βαθμό επικίνδυνο. Δηλ., επιδρά και στο σώμα αυτή η λύπη λόγω της αμαρτίας. (τα ψυχοσωματικά προβλήματα κατά την ψυχολογία). Αντίστροφα, αν με πονάει το δόντι μου, η έχω έναν πονοκέφαλο, η ο,τιδήποτε άλλο, αυτό επηρεάζει και την ψυχή. Με κάνει να μην έχω όρεξη, να μην έχω κέφι, να έχω “παρενέργειες”, όπως λέμε, με καθιστά, γενικά, δύσθυμο, κλπ. Άλλωστε, τι ψάλλουμε στην Παράκληση; “Από των πολλών μου αμαρτιών, ασθενεί το σώμα, ασθενεί μου και η ψυχή”.

Η ψυχή μετά θάνατον

Το πως είναι ενωμένη η ψυχή με το σώμα είναι μέγα μυστήριο και άρρητο , όπως, επίσης εξ ίσου μυστήριο αποτελεί και ο τρόπος χωρισμού της ψυχής από το σώμα. Διότι, τότε, και μόνο τότε, έχουμε τον πραγματικό τελικό θάνατο, και όχι στην περίπτωση του “εγκεφαλικού θανάτου” .

Ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός απορεί πέρα για πέρα, διότι ανθρωπίνως αγνοεί όλα αυτά και γι᾽ αυτό γράφει στην νεκρώσιμη ακολουθία, «όντως φοβερώτατον το του θανάτου μυστήριον, πως η ψυχή εκ του σώματος βιαίως χωρίζεται και της συμφυΐας και της αρμονίας ο φυσικώτατος δεσμός θείω βουλήματι αποτέμνεται».

Το σώμα, μετά τον βιολογικό θάνατο, μετά τον χωρισμό ψυχής και σώματος, ως πολυσύνθετο, αναλύεται, διαλύεται στα μέρη από τα οποία αποτελείται, ενώ η ψυχή, ούσα απλή, δεν αναλύεται και είναι κατά Χάριν αθάνατη. Πηγαίνει δε εις τον οικείον της τόπον. Δεν περιφέρεται γύρω του τάφου, όπως κάποιοι νομίζουν, ούτε στον τόπο που έμενε ο άνθρωπος, στα δωμάτια, κλπ., αλλά πηγαίνει στον οικείον τόπον, όπου προγεύεται, είτε τα αγαθά της Βασιλείας των Ουρανών, ευρισκομένη χωρίς σώμα στον Παράδεισο, είτε την αιωνία κόλαση. Πάντως, και στις δύο περιπτώσεις, αναμένεται, μετά βεβαιότητος, η επανένωσή της με το άφθαρτο τελικό σώμα της, είτε σε ζωή αιώνιο, είτε σε κόλαση αιώνιο.

Η αίσθηση και μνήμη της ψυχής μετά θάνατον

Η ψυχή μετά θάνατον έχει πλήρη αίσθηση του εαυτού της. Το ότι μετά θάνατον υπάρχει πλήρης αίσθηση του εαυτού της στην ψυχή, το ότι η ψυχή μετά θάνατον γνωρίζει πιο καλά τα πράγματα απ᾽ ο,τι όταν ήταν εδώ στον κόσμον αυτόν με το σώμα, είναι αληθές. Εδώ, στον κόσμον αυτόν, τα διάφορα όργανα, ο εγκέφαλος κλπ., παθαίνουν την σχετική φθορά από αρρώστιες, και δεν έχουν τις δυνατότητες που απαιτεί η ψυχή. Αλλά και πέραν των δυνατοτήτων υφίστανται και μία φυσική φθορά.

Για το ότι η ψυχή ζει μετά θάνατον μπορούμε να αναφέρουμε δύο-τρία επιχειρήματα από την Αγία Γραφή:

Όταν οι Σαδουκκαίοι πρόβαλαν θέμα περί ψυχής στον Κύριό μας, ο Κύριος ανέφερε ένα περιστατικό από την Παλαιά Διαθήκη: Όταν ο Μωϋσής ευρέθη προ της Βάτου, η οποία αν και εφλέγετο δεν κατεκαίετο, εκεί, ως γνωστόν, άκουσε ο Μωυσής την φωνή του ιδίου του Θεού να του λέγη: «Εγώ είμαι ο Θεός του Αβραάμ, ο Θεός του Ισαάκ και ο Θεός του Ιακώβ». Και τώρα ο Κύριος, ο Χριστός, παίρνει αυτό το γεγονός ως επιχείρημα και τους λέγει: « Αφού είπε ο Θεός στον Μωυσή ότι εγώ είμαι ο Θεός του Αβραάμ», και ο Θεός δεν είναι Θεός νεκρών αλλά Θεός ζώντων, πως θα ελέγετο ότι ο Θεός είναι ο Θεός του Αβραάμ, αν ο Αβραάμ δεν υπήρχε; Πως μπορώ να πω ότι είμαι κάτοχος ενός αυτοκινήτου, το οποίο έχει καεί και δεν υπάρχει πια; Για να λέγει δηλ. ο Θεός, ότι είναι ο Θεός του Αβραάμ, του Ισαάκ και του Ιακώβ, σημαίνει ότι και οι τρεις αυτοί υπάρχουν, ως υπάρξεις είναι ζώντες . Κάτι ανάλογο συνέβη στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος, όπου ενεφανίσθη ο Προφήτης Ηλίας, ο οποίος, ως γνωστόν, δεν έχει δοκιμάσει θάνατον και είναι ο πρόδρομος, συν τοις άλλοις, της Αναστάσεως των σωμάτων, αλλά και ο Μωυσής, ο οποίος είχε πεθάνει και είχε ζήσει 1500 χρόνια προ Χριστού. Εμφανίζεται ο Μωυσής στην Μεταμόρφωση, ως ύπαρξη, γεγονός που δείχνει ότι οι ψυχές έχουν “αίσθηση”.

Και, στην παραβολή του πλουσίου και του φτωχού Λαζάρου, η οποία, αν και παραβολή, εκφράζει κάποιες πραγματικότητες, ενθυμείται η ψυχή του πλουσίου της παραβολής και λέγει: «Σε παρακαλώ, πάτερ Αβραάμ, στείλε τον Λάζαρο στον κόσμο γιατί έχω πέντε αδέλφια ώστε να μη πάθουν τα ίδια που έπαθα εγώ και κατέληξα στην κόλαση». Δηλ. υπάρχει διάλογος. Και του λέγει ο Αβραάμ, κάτι που είναι πολύ καταπληκτικό και πολύ χρήσιμο για την περίπτωσή μας: «Μνήσθητι, τέκνον, ότι συ απέλαβες τα αγαθά σου εν τη ζωή σου». Δηλ., η ψυχή του πλουσίου μπορούσε να θυμηθεί τι είχε συμβεί προ του θανάτου του. Άρα, οι ψυχές έχουν πλήρη αίσθηση και πλήρη μνήμη.
Δηλ., μετά θάνατον εκείνο, που σήμερα δεν το θυμάμαι, λόγω του μακρού χρόνου, η λόγω της φθοράς η της παντοειδούς βλάβης του εγκεφάλου μου, τότε η ψυχή θα το θυμάται, διότι απαλλαγμένη του οργάνου της, εν προκειμένω του εγκεφάλου – ο εγκέφαλος είναι ένα απλό όργανο του σώματος και υφίσταται φυσιολογική φθορά – δύναται να θυμάται εις το ακέραιον τα πάντα. Είναι η φοβερή, διαρκής αιωνία μνήνη. Η ψυχή θυμάται τα πάντα πλήρως και αυτή είναι η καταδίκη της όταν είναι αμαρτωλή.

Αλλά, θυμηθήτε ακόμη τι είπε ο Κύριός μας, όταν ήταν επί του Σταυρού, στον ληστή: «Μαζί μου θα είσαι σήμερα εις τον Παράδεισο». Ο ληστής, ούτε σε ύπνο θα έπεφτε, ούτε θα πέθαινε η ψυχή του. Θα ήταν μετά από λίγο στον Παράδεισο μαζί με την ανθρώπινη ψυχή του Χριστού, ενωμένη βέβαια με την Θεότητά Του.

Υπάρχει διαφορά φύλου στην ψυχή;

Δεν υπάρχει ανδρική και γυναικεία ψυχή. Αυτό είναι πολύ βασικό και πρέπει να το ξέρουμε. Και του ανδρός, και της γυναικός, η ψυχή είναι ίδια. Δεν έχουμε δηλ. εδώ διαφορά φύλου. Αυτό, το λέγει ξεκάθαρα ο άγιος Κύριλλος Ιεροσολύμων με τα εξής λόγια: « Όμοιαι πάσαι αι ψυχαί εισίν, ανδρών τε και γυναικών». Βέβαια, αυθόρμητα, ίσως μου πείτε μα, πάτερ μου, αφού υπάρχει η ανδρική ψυχολογία και η γυναικεία ψυχολογία. Η γυναικεία ψυχολογία, υπό φυσιολογικές συνθήκες, απέχει παρασάγκας από εκείνη του ανδρός. Εν προκειμένω, όμως λέγει πάλι ο άγιος Κύριλλος: «Τα γαρ μέλη του σώματος διακέκριται μόνον». Δηλ., μόνο τα μέλη του σώματος, ανδρός και γυναικός, διακρίνονται. Παρά ταύτα, τι συμβαίνει όμως; Επιδρά το σώμα στην ψυχή, αναλόγα, είτε αυτό είναι ανδρικό, είτε αυτό είναι γυναικείο, επιδρά στα της ψυχής για να εμφανισθεί τελικά αυτό που λέμε και ξέρουμε και ζούμε και βιώνουμε ως ανδρική ψυχολογία η γυναικεία ψυχολογία. Στην πραγματικότητα, όμως, η ψυχή είναι μία. Και όταν λέμε “μία”, εννοούμε ότι είναι χωρίς γένος, αρσενικό δηλ. ή θηλυκό. Τα χαρακτηριστικά του σώματος, τα όργανα του σώματος, τα μέλη του σώματος, είναι εκείνα, και μόνο εκείνα, τα οποία, τρόπον τινά, χρωματίζουν και διαφοροποιούν την συμπεριφορά της ψυχής, αλλά όχι την ουσία της ψυχής. Κατά τα άλλα, η ψυχή και του ανδρός και της γυναικός είναι ίδια και απαράλλακτη.

Αυτός είναι και ένας λόγος, που, στην άλλη ζωή, δεν θα υπάρχουν φύλα ανδρός και γυναικός, ούτε αν υπάρχει κάποια βλάβη σε κάποιο όργανο, αυτό θα μεταφερθεί στην άλλη ζωή. Αν κάποιος εδώ είναι σχιζοφρενής, η έχει πάθει αμνησία η ο,τιδήποτε άλλο, στην άλλη ζωή δεν θα υπάρχουν αυτά. Ούτε άνθρωποι με αμνησία, , ούτε σχιζοφρενείς, ούτε καταθλιπτικοί, γιατί οι ασθένειες δηλ. είναι φαινόμενα της παρούσης ζωής και συνδέονται με την συνάφεια που έχει η ψυχή με τα όργανα του σώματος.
Στην άλλη ζωή, λοιπόν, δεν θα υπάρχουν φύλα ανδρός και γυναικός. Διότι, ως γνωστόν, η ψυχή, η οποία έχει μεγίστη αξία, είναι το μόνο πράγμα το οποίο θα πάρουμε μαζί μας, όταν θα φύγουμε από αυτόν τον κόσμο.

Τι σημαίνει Θάνατος και Ανάσταση;

Θάνατος σημαίνει χωρισμός της ψυχής μας από το σώμα.Κατά τον θάνατο, φεύγει η ψυχή μας και το σώμα μας μένει στο χώμα μέχρι της κοινής Αναστάσεως. Άρα, όταν θα επανενωθεί το νέο άφθαρτο σώμα μας, το πνευματικό σώμα, πνευματικό με την έννοια ότι θα διέπεται πλήρως από τις ενέργειες του Αγίου Πνεύματος και δεν θα έχει βιολογικές ανάγκες, όταν λοιπόν θα επανενωθεί το άφθαρτο σώμα μας με την ψυχή μας, αν η ψυχή ήταν ανδρική η γυναικεία αν δηλ. είχε φύλο τότε, αυτομάτως, και στην άλλη ζωή θα είχαμε το σχήμα ανδρός και γυναικός. Αυτό, όμως είναι άτοπον, διότι ξέρομε ότι δεν θα υπάρχει αυτό το σχήμα, ούτε αυτές οι συγγένειες του παρόντος αιώνος, που είναι σχήματα του παρόντος κόσμου. Άλλωστε, σε αυτό έδωσε απάντηση ο ίδιος ο Κύριός μας, ο οποίος εκεί στο Ευαγγέλιο, που διαβάζομε στην αρχή της Μεγάλης Εβδομάδος, έδωσε την κατάλληλη απάντησι στους Σαδουκκαίους στο θέμα αυτό.

Η ψυχή έχει μεγάλη αξία και ο όλος άνθρωπος έχει μεγάλη αξία εξ αιτίας της αθανάτου ψυχής του, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι υποτιμούμε το σώμα, γιατί, όπως ξέρουμε, το σώμα ανέβηκε στο ύψος της Αγίας Τριάδος, αφού ο Χριστός, κατά την Ανάληψή Του, πήρε μαζί Του και το ανθρώπινο σώμα Του. Δεν το απέβαλε, δε το σιχάθηκε. Βέβαια, ο Κύριος, όπως φαίνεται στο Ευαγγέλιο, δεν κάθισε να αποδείξει αν υπάρχει η δεν υπάρχει ψυχή στον άνθρωπο. Το θεωρεί δεδομένο αυτό, λόγω της Παλαιάς Διαθήκης, στην οποία γίνεται λόγος περί ψυχής και το ήξεραν οι Ιουδαίοι. Στην Καινή Διαθήκη απλώς μας μίλησε για την αξία της ψυχής και είπε, π.χ. “τι δώσει άνθρωπος αντάλλαγμα της ψυχής αυτού;” και ότι η ψυχή είναι ανεκτίμητη και έχει μεγαλύτερη αξία από όλο το σύμπαν.

Άλλωστε, γι᾽ αυτήν την ανθρώπινη ψυχή, γι᾽ αυτό το ανθρώπινο πρόσωπο, για τον άνθρωπο, έγινε και άνθρωπος ο Υιός του Θεού, το Δεύτερο Πρόσωπο της Αγίας Τριάδος, παραμένοντας βέβαια Θεός. Λέγει, σχετικά, ο ιερός Χρυσόστομος: «Ψυχής ουδέν οικειώτερον». Δεν είναι δηλ., άνθρωπέ μου, τίποτε πιο κοντινό από την ίδια σου την ψυχή.

Μόνο αυτήν, την ψυχή, θα πάρουμε μαζί μας. Αυτό μόνο, αν σκεφθούμε, θα είμαστε πιο προσεκτικοί και θα καταλάβουμε το μεγαλείο της ψυχής μας. Απ᾽ ο,τι μας περιβάλλει στον παρόντα, παροδικό, ψεύτικο και αμαρτωλό κόσμο, τίποτε δεν θα πάρουμε μαζί μας, ούτε τις σχέσεις που έχουμε με τους ανθρώπους, τις αγάπες, τα αξιώματα, κλπ., παρά μόνο την ψυχή μας.Αυτή, θα είναι το μόνο στοιχείο που θα είναι το ίδιο και στην άλλη ζωή.

Η Ορθόδοξη θεραπευτική αγωγή για την ψυχή και το σώμα

α.Έχουμε χρέος να καθαρίσουμε την ψυχή και το σώμα μας και να τα καθαρίζουμε δια βίου από τα πάθη μας, δια της μετανοίας, με την Χάρι του Θεού, εφαρμόζοντας την Ορθόδοξη θεραπευτική αγωγή.Αυτό σημαίνει ότι ακολουθούμε τη στενή οδό της αγάπης και της αρετής σε όλες τις εκφάνσεις του βίου μας, αποδεσμευόμαστε σταδιακά από την υλική προσκόλληση, μελετάμε τις γραφές, συμμετέχουμε κοινωνικά και προσφέρουμε προς τον πλησίον, ακολουθούμε καθ΄ όλο  το εκκλησιαστικό έτος την Ορόδοξο παράδοσή μας και κοινωνούμε συχνά των Αχράντων Μυστηρίων.   Να εισέλθουμε στη Βασιλεία των Ουρανών, και, μάλιστα, ει δυνατόν, εκπληρώνοντας κατά το δυνατόν, όχι το κατά παραχώρησιν θέλημα του Θεού, αλλά το κατ᾽ ευδοκίαν θέλημά Του σε μας, δηλ. όχι απλώς να ελεηθούμε από την άφατο Χάρι του Θεού και από το άφατον έλεός Του, αλλά να ευαρεστήσουμε όσο γίνεται τον Θεό με την συνεχή άθλησή μας, οδεύοντας προς την φώτιση και θέωση.

β.Η πίστη και αγάπη του ανθρώπου προς τον Θεό χρειάζεται να συνοδεύεται από αντίστοιχες πράξεις αγαθοεργίας με αγάπη προς τον πλησίον, και τους εχθρούς μας, αφού μέσα τους κατοικεί ο πανταχού παρών και τα πάντα πληρών Θεός, όπως και σε εμάς. Δεν ενστερνιζόμαστε απαραίτητα την συμπεριφορά και συνήθειες των άλλων γύρω μας, αλλά τους αποδεχόμαστε με τα πάθη τους, τα πάθη απεχθανόμαστε, όχι τους ανθρώπους που υποφέρουν από αυτά.Τους ανθρώπους τους συναισθανόμαστε, αγαπάμε και βοηθάμε όσο δυνάμεθα ( σχετίζεται , με την μη Κατευθυνόμενη Θεραπεία στην ψυχολογία, που η αποδοχή και η ενσυναίσθηση είναι βασικές προϋποθέσεις για να καθιερώσει σχέση αγάπης ο θεραπευόμενος με τον θεραπευτή του και αντίστοιχα, προκειμένου να επιτευχθούν οι θεραπευτικοί στόχοι).

Οι αρετές του Αγίου Πνεύματος

Δεν θα μπορούσαμε να ολοκληρώσουμε αυτή την εργασία χωρίς τον λόγο του Αποστόλου Παύλου, «Ἀδελφοί, ὁ καρπὸς τοῦ Πνεύματός ἐστιν ἀγάπη, χαρά, εἰρήνη, μακροθυμία, χρηστότης, ἀγαθωσύνη, πίστις, πραότης, ἐγκράτεια» (Γαλ. 5, 22). Με αυτές τις αρετές, συνειδητά, ας επικαλεστούμε την θεία επιστασία του Αγίου Πνεύματος στην δια βίου άθλησή μας, για να θεραπεύσει  την ψυχή μας, και εκείνη αντίστοιχα το σώμα μας, από τα αλόγιστα πάθη που φυλακίζουν τη χαρά μας , απειλούν σημαντικά την υγεία μας,  και μάς αποστρέφουν από την  αγάπη και  αποδοχή του ευατού μας.Ας μας δώσει ο Παντοδύναμος Θεός πραότητα και μακροθυμία ώστε να δούμε το φως της παρουσίας Του μέσα στους   συνανθρώπους μας και να τους αγαπήσουμε όπως τον εαυτόν μας.

Θερμές ευχαριστίες στην κα Ουρανία Μαυρίκη-Μπόβη, φιλόλογο, για την έμπνευση,   πνευματική  ανάταση, καθώς και για το καλαίσθητο φωτογραφικό υλικό.

Βιβλιογραφία

Γέροντας Αρσένιος Κατερέλος – Περί ψυχής. Diakonima.gr

Ο Θεός μαζί σας!

Ευθυμία Η. Κοντοπούλου

21/11/2023